«Миякә районы ойконимиясе» - ВКР

Содержание

ЭЧТӘЛЕК

КЕРЕШ….3

БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК. ОЙКОНИМИКАНЫ ЭТНОЛИНГВИСТИК ЯССЫЛЫКТАН ӨЙРӘНҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ.7

ИКЕНЧЕ БҮЛЕК. МИЯКӘ РАЙОНЫ ОЙКОНИМИЯСЕ

2.1. Башкортостан Республикасы Миякә районының географик, социаль-икътисади һәм тарихи-мәдәни халәте.12

2.2. Миякә районының авыл атамалары системасы.15

2.3. Миякә районының авыл атамалары системасының

үзенчәлекләре.45

ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК. УРТА МӘКТӘПТӘ ТАТАР ТЕЛЕ ҺӘМ ӘДӘБИЯТЫН ӨЙРӘНҮДӘ МИЯКӘ РАЙОНЫ АВЫЛ АТАМАЛАРЫН ФАЙДАЛАНУ

3.1. Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә милли төбәк

компонентын куллану.52

3.2. Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә Башкортостан республикасы Миякә районы ойконимнарын куллану үзенчәлекләре.54

ЙОМГАК.60

ФАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ.62

КУШЫМТА.65

Введение

КЕРЕШ

Темабызның актуальлеге. Ономастика фәне, XX гасырның икенче яртысыннан башлап, төрле характердагы тикшеренүләр нәтиҗәсендә елдан-ел байый бара, һәр система билгеле бер үсеш этаплары аша үткән кебек, ономастика мәктәбе дә үз эшен киң һәм колачлы алып бара. Ономастик эзләнүләр мөхтәрәм галимнәрнең җиңел кулыннан һәм тырышлыгы белән шактый югары үрләрне яуларга өлгерде. Ономастик берәмлекләрне системалы һәм комплекслы анализлау эше киң җәелдерелде. Соңгы елларда милли мәдәният белән бәйләнеш көчәйде, ономастик өйрәнүләр милли концепция кысаларында алып барыла. Шуның белән бергә, ономастика фәнендә аерым игътибар көтеп торучы тармаклар да шактый әле, аларны комплекслы, синкретик характерда өйрәнү өчен мөмкинлекләр бар, шуларның берсе – ойконимнар.

Фәндә географик атамаларны, аларның функцияләрен, барлыкка килү принципларын ономастиканың бер зур тармагы булган топонимика өйрәнә. Торак пункт атамаларының килеп чыгышы, үсеш-кулланылыш закончалыклары топонимиканың ойконимика тармагында өйрәнелә. Ойконим термины, ономастикада, барлык төр торак пункт атамаларын белдерү өчен кулланыла һәм топонимнарның бер төре булып санала. Ойконимнарның тулаем җыелмасы ойконимия дип атала [Подольская, 1998, с. 145] Авыл исемнәрен атау өчен комоним, ә шәһәр исемнәрен белдерү максатыннан полисоним терминнары кулланыла. Бу нисбәттән, күп кенә район һәм шәһәр исемнәре фәнни тикшеренүләр көтә. Шуңа да карамастан, фәндә аларның хасиятләрен билгеләү моңа кадәр җитәрлек эшләнмәде. Әлбәттә, бу хезмәттә дә барлык район һәм шәһәрләрнең ойконимик үзенчәлекләрен өйрәнү мөмкинлеге юк.

Максат һәм бурычлар. Миякә районының авылларының атамаларын бербөтен система итеп алу, комплекслы һәм монографик планда хәзерге заман таләпләре нигезендә тикшерү, шул рәвешле әлеге районның ойконимиясен билгеләү фәнни хезмәтебезнең төп максаты булып тора. Әлеге максатыбызга ирешү юлында, түбәндәге бурычлар билгеләнде:

- Ойконимияне этнолингвистик яссылыкта өйрәнү үзенчәлекләрен күзаллау;

- Миякә районы авыллары нигезендә ойконимияне өйрәнү.

- Миякә районының ойконимикасын тикшерү;

- Туган як ономастикасын өйрәнүдә укучыларда кызыксыну уяту, зәвыкларын үстерү;

- Үз фикерләрен язма һәм сөйләмә формаларда логик яктан

эзлекле, төгәл итеп бирә алу осталыгы һәм күнекмәләре булдыру;

- Фәнни әдәбиятны сайлау, уку–өйрәнү, анализлау, чыганаклар белән эшләргә өйрәтү;

- Күнегүләр системасын булдыру.

Теоретик нигез. Фәнни эшебез барышында без темага караган бик күп теоретик материал белән танышып, төрле гомумиләштерүләр ясадык, күренекле татар, рус, чит ил галимнәренең, фәнни-теоретик хезмәтләрен, истәлекләрен өйрәндек, аларның кыйммәтле фикерләренә таяндык. Алар арасында – А.З. Асфандияров, Р.Г. Әхмәтьянов, Ф.Г. Гарипова, Х.Х. Кузьмина, Г.К. Һадиева, Г.Ф. Саттаров, Е.Л. Березович, Г.Х. Бухарова, Е.Б. Гусынина, А.Ф. Журавлев, Э.М. Мурзаев, В.В. Ощепкова һ.б.

Метод һәм алымнар. Диплом эшебезнең төп методологик нигезен система методы тәшкил итә. «Билгеле бер төбәкнең ойконимиясе – система, ономастика да шулай ук система булып тора. Системаның һәр элементы бер үк вакытта бер-берсенә бәйләнә. Бу бәйләнеш ике яклы булырга мөмкин. Бер яктан, алар башка система элементлары белән, икенче яктан, шул ук системаның башка элементлары белән бәйләнә» [Кузьмина, Һадиева, 2012, 13 б.]. Аерым авылларның ойконимиясе шушы ук системага караган башка авыл атамалары контекстында һәм процесста тикшерелә. Тикшеренү барышында гуманитар фәннәрдә текстның мәгънәсен интерпретацияләү теориясе – герменевтикадан да файдаландык. Шулай ук, хезмәттә күзәтү методы да кулланылды. Әлеге метод үз эченә фактик материалны өйрәнү, гомумиләштерү, һәм классификацияләү кебек эш алымнарын ала. Эш дәвамында өйрәнеләсе материалның характерына карап чагыштыру, чагыштырма-хронологик, чагыштырма-тарихи, типологик, психологик, тасвирлама, анализ методы, рецептив эстетика принциплары кулланылды.

Өйрәнү объекты һәм предметы. Безнең тикшерүнең өйрәнү объекты булып ойконимия категориясе торса, өйрәнү предметын Миякә районы авыллары тәшкил итә.

Хезмәтнең фәнни яңалыгы булып, татар телендә киң контекстта Миякә районы ойконимиясен тикшерү тора. Шулай ук, халыкның дөньяны милли күзлектән чыгып кабул итүен чагылдырган төп компонентлар булып тел, тормыш-көнкүреш йолалары, әйләнә-тирәне кабул итү үзенчәлекләре, милли дөнья картинасы, географик атамалар системасына тирәнрәк үтеп керелә.

Диплом эшенең теоретик һәм гамәли әһәмияте. Беренчедән, әлеге хезмәт билгеле бер, район-авыл атамаларының асылын ачарга тырыша, шулай ук фәнни хезмәттә кулланылган тикшерү алымнары башка район яисә шәһәрләрнең ойконимиясен дә тикшереп анализлау өчен нигез булып тора, икенчедән, югары уку йорты студентлары, татар теле укытучылары өчен кулланма әсбап буларак һәм әлеге өлкәдә махсус курс яисә тел белеменең кайбер тармаклары буенча гамәли дәресләр өчен ярдәмлек ролен үтәр, ә мәктәп, лицей, гимназияләрдә эшләүчеләргә татар теле, татар әдәбияты дәресләрендә, әдәби әсәрләрдә яки тел буенча күнегүләрдә очраган төрле торак пунктларның атамаларын анализлаганда ярдәм итәр дип ышанабыз. Гомумән, хезмәттә китерелгән нәтиҗә, аерым күзаллаулар һәм гомумиләштерүләрдән татар теле, татар әдәбият фәне укытучылары, шулай ук фәнни-гамәли конференцияләрдә чыгыш ясарга хәзерләнүче студентлар нәтиҗәле файдалана алалар.

Хезмәтнең структурасы. Диплом эшебезнең төзелеше түбәндәгедән гыйбарәт: кереш, төп өлеш, икенче һәм өченче бүлекләр тематик яктан икегә аерымланган, йомгак, файдаланылган әдәбият исемлеге һәм кушымта. Кереш өлештә эшнең темасы, максаты, бурычлары билгеләнелә, өйрәнү предметы, объекты ассызыкланыла, фәнни яңалык, теоретик-гамәли әһәмият искәртелә һәм эш барышында таяныч булган галимнәрнең хезмәтләре атала. Беренче бүлектә ойконимияне этнолингвистик яссылыкта өйрәнү үзенчәлекләре күзаллана. Икенче бүлек Миякә районы авыллары нигезендә ойконимияне өйрәнүне колачлый. Өченче бүлек Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә Башкортостан республикасы Миякә районы ойконимнары өйрәнү методологик нигезләре. Йомгак өлешендә башкарылган эш буенча нәтиҗә-гомумиләштерүләр ясала. Файдаланылган әдәбият исемлегендә курс эшебезне язу дәвамында файдаланылган фәнни-теоретик хезмәтләр исемлеге атала.

Диплом эшенең апробациясе: фәнни эшебез «Стәрлетамак шәһәре МАОУ СОШ 32нче санлы мәктәптә», «Молодежь. Прогресс. Наука» (2016 – 2017) һ.б. конференцияләрдә апробация үтте.

Выдержка из текста работы

БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК. ОЙКОНИМИКАНЕ ЭТНОЛИНГВИСТИК ЯССЫЛЫКТАН ӨЙРӘНҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

Билгеле булганча, ойконимика – билгеле бер төбәкнең, торак пунктның, шәhәр, авыл атамаларының кайдан килеп чыгышын өйрәнә торган топонимика фәненең мөстәкыйль бер тармагы [Афанасьев, 1989, 10 б.]. Һәм әлеге географик атамаларның килеп чыгышы еш кына этнос белән бәйле. Шунлыктан, әлеге өлкәне этнолингвистик яссылыкта өйрәнү дөрестер, дип саныйбыз. Тарихка күзәтү ясау да шуны раслый.

Хәзерге телнең лексик хәзинәсе бик ерак заманнарда ук формалаша башлаган. Гомумсүзлек хәзинәсенең тармагын тәшкил иткән күмәклек сүзләрнең бер өлеше бик борынгы заманнарда ук барлыкка килгән. Географик атамалар бик борынгы заманнардан башлап, кешенең үзен урап алган табигать-мохит белән турыдан-туры бәйләнешкә керүе, аралашуы нәтиҗәсендә пәйда була. Телнең ялгызлык атамаларын формалаштыруда төрки телләр (борынгы төрки, һун, хазар, угыз, кыпчак, татар, чуваш, башкорт, нугай һ. б.), урал-алтай телләре, борынгы иран телләре, фин-угор телләре (венгр, мари, мордва, удмурт, коми), монгол теле, гарәп һәм фарсы телләре, рус теле һәм аның аша Көнбатыш Европа телләре катнашкан. Г.Ф. Саттаров, әлеге тармакларда ике меңнән артык эченә алган чал тарих дәвамында татар ойконимиясенең күп яруслы һәм бер-берсе белән бик нык береккән, үзара керешкән ифрат катлаулы этнолингвогенетик бәйләнешләре һәм катламнарынын, шулай ук лексик-семантик төркемнәренең бөтен бер тулы һәм тарихи эзлекле системасы барлыкка килгән, һәм анда татар халкы этносының генетик компонентлары чагылыш таба дигән нәтиҗәгә килә.[Саттаров, 1998, 415-416 б.] Мәсәлән, төрки-татар чыгышлы атамалар: Алабуга (шәһәр атамасы) т.-тат. ача + т.-тат. буга/ бука «үгез» мәгънәсендә; Каратай (Арча районы, авыл исеме) кара + тай «елга»; Карашәм (Яшел Үзән районы, авыл исеме) кара + шәм «нарат»; фин-угор телләренә нисбәтле атамалар: Иске Муй (Арча районы, авыл атамасы) удмурт кушамат-исеме муй/муя «җир», Югары Пошачым, Түбән Пошалым (Арча районы, авыл исеме) пышалыны «киндерле», Мокшы (Әтнә районы, авыл), Иске Мокшы, Яңа Мокшы (Аксубай районы, авыл) мокшы мордваларның кабиләсе; иран телләренә нисбәтле атамалар: Каенсар (Балтач, Кукмара, Әтнә, Арча районнарындагы авыл исеме) каен + сар -лык кушымчасын белдерә, иран реликты һ.б. Бу күренешне шушы яссылыкта аңлату этнолингвистик аспектны этногенетик аспектка кайтарып калдыра (бер яктан караганда, этнолингвистик анализның асылын болай аңлату дөрес кебек).

Е.Л. Березович фикеренчә, ялгызлык исемнәрен мәдәни-тарихи яссылыкта караганда, ономастлар, гадәттә игътибарны күбрәк материаль якка, тормыш-көнкүрешкә, социаль торышка юнәлтәләр. Этнолингвистик эзләнү-тикшеренүләрнең төп объекты буларак халыкның рухи халәте, рухи байлыгы турында мәгълүмат бирә торган ойконимик чыганаклар галимнәрнең игътибар үзәгеннән читтә кала бирә [Березович, 1998, 130 б.].

Шулай итеп, этнолингвистика терминын аңлауда ойконимия һәм апеллятив лингвистикада фикер төрлелеге яшәп килә. Тиешле термины булмауга карамастан, күп кенә хезмәтләрдә этнолингвистик максатлар куела. Бу, беренче чиратта, ялгызлык исемне анализлаганда милли-мәдәни семантиканы ачыклауга, ягъни телне ил мәдәнияте аша өйрәнүгә («лингвострановедческий подход») өстенлек биргән хезмәтләрдә күзәтелә [Аникина, 1988, 14 б.; Бондалетов, 1993, 78-82 б.; Ощепкова, 1991, 64 б.; Томахин, 1989, 82-98 б.; Шабанова, 1994, 68-76 б.].

Заключение

ЙОМГАК

Атау процессының үзенең закончалыклары бар. Ялгызлык исеменең барлыкка килүенең иң беренче сəбəбе – ихтыяҗ. Кешелəргə бер географик объектны икенче берсеннəн аерырга, көнкүрешне алып барыр өчен ориентир кирəк була. Сүз ярдəмендə теге яки бу урынны билгелəү ихтыяҗы туа. Теге яки бу урынга исем биргəндə кеше аның ниндидер бер аеруча күренеп торган билгесеннəн, үзенчəлегеннəн чыгып эш итə. Яки антропонимнарга, этнонимнарга нигезлəнеп атама барлыкка китерə. Этнотопонимнар үз вакытында бу җирлəргə кемнең хуҗа икəнлеген күрсəтү вазифасын да башкаралар. Шушы юнәлешкә йөз тотып, без әлеге курс эшебездә ойконимнарны өйрәндек, аерым алганда алар Миякә районының авыл атамалары системасына бәйле төстә тикшерелде. Теге яки бу ойконимга эзләнүләр үткәргәндә, безнең тарафтан, объект турында мөмкин кадәр мәгълүмат алынды, сүзлекләр ярдәмендә атаманың мәгънәсен ачылды, ойконимнарның барлыкка килү вакыты, бер телдән икенче телгә күчкәндә туган үзгәрешләре исәпкә алынды һәм ул сүзнең аңлатмасына нигезләнеп иҗади эшләдек. Хезмәтебез нәтиҗәләрен гомумиләштереп, алдагы фикер-күзәтүләрне ассызыклап үтик: Миякә районы авылларының кеше исемнəре белəн бəйле атамаларын тарихи-лингвистик яссылыкта өйрəнү барышында, аларның бары тик икәү генә булуы ачыкланды (Чулпан, Богданово). Биредә бер төркем географик атамаларның барлыкка килүендә мәҗүси ышанулар, йолалар һәм мифлар шактый зур урын алып тора. Шуңа бәйле тотемистик һәм анимистик ышануларга, мифларга бәйләнешле борынгы географик атамалар пәйда булган. Бу атамалар шулай ук бабаларыбызның гореф-гадәтләрен, йолаларын искә төшерәләр. Үткәнгә мөрәҗәгать итәргә этәргеч бирәләр. Шунысын да искәртеп үтәргә кирәк, ойконимик материаллардан халыкның рухи культурасы турында мәгълүматны алу – тел белеме фәнендә гаять авыр хезмәт, чөнки теге яки бу чорда яшәгән халыкның дөньяга карашын, тирә-юньгә мөнәсәбәтен ачыклау алымы әле фәндә өйрәнелмәгән.

Татар ойконимик терминнарының шактый күбесе, гомумән төрки халыклардагы шундый ук күмәклек исемнәре кебек кеше әгъзаларын белдерә торган сүзләргә нигезләнеп ясалганнар. Бу күренеш борынгы кешеләрнең табигатькә, җирлектә дөрес юнәлеш табуны гәүдә әгъзаларына нигезләнеп башкаруларын күрсәтә.

Йомгак ясап шуны əйтергə кирəк: ойконимика фəне алдында хəл ителəсе мəсьəлəлəр шактый күп. Аның үзенең фəндəге урыны да əле алга таба хəл ителеп бетмəгəн. Шул ук вакытта ойконимика искиткеч кызыклы, бик тə əһəмиятле фəн тармагы. Ойконимнарны өйрəнүгə бик тə җитди, төрле яктан əзерлекле булып якын килергə кирəк. Заман технологиялəрен дə ойконимнарны өйрəнүдə актив куллану зарур. Ойконимнарны өйрəнүче зат лингвистиканы да, тарих, география, этнографияне дə, диалектологияне дə яхшы белергə тиеш. Шул вакытта гына тикшеренүлəрнең нəтиҗəлəре объектив һəм дөрес булачак.

Список литературы

1. Аникина М.Н. Лингвострановедческий анализ русских антропонимов: Личное имя, отчество, фамилия.: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – М., 1988. – 14 с.

2. Асфандияров А.З История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. – 744 с.

3. Афанасьев А.П. Топонимические пласты и историко-культурные срезы // Исторические названия – памятники культуры: Тез. докл. и сообщ. Всесоюз. науч.-прак. конф. – М., 1989. – С. 10.

4. Әхмәтьянов Р.Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 16 б.

5. Березович Е.Л. Этнолингвистическая проблематика в работах по ономастике (1987-1998) // Известия Уральского государственного университета. — 1999. — № 13. — С. 128-141.

+ еще 29 источников