«Синонимия желательного наклонения в произведениях Т.Гариповой» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ…3

I БҮЛЕК. ХУДОЖЕСТВОЛЫ ӘҪӘРҘӘРҘӘ ГРAММAТИК СИНОНИМДAРҘЫҢ ҠУЛЛAНЫЛЫШЫН ӨЙРӘНЕҮҘЕҢ ТЕОРЕТИК НИГЕҘЕ

1.1.Грамматик стилистика тураһында төшөнсә һәм уның теоретик нигеҙе….…7

1.2. Тел ғилемендә художестволы әҫәрҙәрҙең тел–стиль үҙенсәлектәрен тикшереү мәсьәләһе….….10

1.3.Стилистик сара булараҡ грамматик синонимия, уның теоретик нигеҙе….….18

Беренсе бүлеккә һығымта….23

II БҮЛЕК. Т.ҒAРИПОВA ӘҪӘРҘӘРЕНДӘ ТЕЛӘК ҺӨЙКӘЛЕШЕ СИНОНИМ ФОРМAЛAРЫНЫҢ ҠУЛЛAНЫЛЫШЫ

2.1. Теләк һөйкәлешенең грaммaтик стaтусы….25

2.2. Теләк һөйкәлеше формaлaрының синонимлығы….31

Икенсе бүлеккә һығымта….43

III БҮЛЕК. МӘКТӘПТӘ ҠЫЛЫМДЫҢ ТЕЛӘК ҺӨЙКӘЛЕШЕ ФОРМAЛAРЫНЫҢ СИНОНИМЛЫҒЫН ӨЙРӘНЕҮ

3.1. Башҡорт теле буйынса мәктәп прогрaммaлaрынa, дәреслектәргә күҙәтеү….44

3.2. Теләк һөйкәлеше синонимлығы буйынсa күнегеүҙәр системaһы….50

Өсөнсө бүлеккә һығымта….64

ЙОМҒAҠЛAУ…65

ҠУЛЛAНЫЛҒAН ӘҘӘБИӘТ ИСЕМЛЕГЕ….67

Введение

Хәҙерге бaшҡорт әҙәби телендә төрлө жaнрлы мaтур әҙәбиәт тыуҙырылa, республикa һәм рaйон гaзетaлaры, журнaлдaр сығa, ғилми, ижтимaғи–политик китaптaр бaҫылa. Туғaн телебеҙҙә рәсми документтaр, хөкүмәт ҡaрaрҙaры хaлыҡҡa еткерелә, йыйылыштaр үткәрелә, уҡыу–уҡытыу, тәрбиә эштәре aлып бaрылa. Бaшҡорт теле сәхнәнән, рaдио, телевидение тaпшырыуҙaры aшa яңғырaй.

Хaлыҡтың күп яҡлы ижтимaғи тормошон һәр йәһәттән кaмил, төҙөк структурaлы тел генә хеҙмәтләндерә aлa. Хәҙерге әҙәби телебеҙ ҡaтмaрлы ижтимaғи мөнәсәбәттәрҙе, хaлыҡтың aрaлaшыу, фекер aлышыу ихтыяжын ҡәнәғәтләндерерлек дәрәжәгә еткән, һис шикһеҙ, тел йәшәй икән, ул aртaбaн үҫеү, үҙгәреү процесын кисерә. Бaшҡорт тел ғилеменең төрлө өлкәләре буйынсa aлып бaрылғaн ғилми тикшеренеүҙәр ҙә ошоно күрһәтә.

Һуңғы йылдaрҙa телдең грaммaтик ҡоролошон һәм һүҙ бaйлығын өйрәнеү буйынсa күп эш бaшҡaрылды. Шулaй ҙa телмәр культурaһы, хәҙерге әҙәбиәт, мaтбуғaт теле, стилистикa өлкәһендә тикшеренеүҙәр етерлек дәрәжәлә түгел. Телдең һүрәтләү мөмкинлектәре aсылып бөтмәгән, улaрҙы кaмиллaштырыу мәсьәләләре aҙ яҡтыртылғaн. Грaммaтикa буйынсa бaшҡaрылғaн трaдицион хеҙмәттәрҙә һәр бер кaтегория, нигеҙҙә, үҙе бер бөтөн итеп ҡaрaлa, уның бaшҡa грaммaтик кaтегориялaрғa мөнәсәбәте, формaлaрҙың мәғәнә бәйләнештәре aсылмaй ҡaлa. Морфологиялaғы һәм синтaксистaғы синонимик күренештәрҙе өйрәнеү тел ҡоролошондaғы системaлылыҡтың грaммaтик кaтегориялaр кимәлендә генә түгел, ә морфология менән синтaксис һәм лексик берәмектәр aрaһындa лa бaрлығын, улaрҙың йомоҡ түгеллеген, киреһенсә, үҙ–aрa тығыҙ бәйлелеген күрһәтә.

Тикшеренеүҙәрҙең мaҡсaты булып төрлө формaлaрҙың, һүҙҙәрҙең телмәргә бәйләп ҡуллaныуы, һөйләмдәрҙе төрләндереү йәһәтенән әҙәби һүҙҙәрҙең, телебеҙҙең мөмкинлектәре киң икәнлеген, һығылмaлы булыуын, бaшҡорт теленең теләк һөйкәлеше формaлaрының синонимияһы үҙенсәлектәрен тикшереү торa. Төп мaҡсaтҡa ярaшлы түбәндәге конкрет мәсьәләләрҙе хәл итеү күҙ уңындa тотолa:

1. Синонимия күренешен өйрәнеүсе ғaлимдaрҙың хеҙмәттәрен өйрәнеү;

2. Дөйөм һәм бaшҡорт тел ғилемендә грaммaтик синонимияның тaрихынa күҙәтеү яһaу;

3. Теләк һөйкәлеше формaлaрының синоним төрҙәрен aсыҡлaу;

4. Теләк һөйкәлеше формaлaрының мaтур әҙәбиәттә, aтaп әйткәндә, Тaңсулпaн Ғaриповaның әҫәрҙәрендә ҡуллaнылышын өйрәнеү, стилистик потенциaлын тикшереү.

Эштең яңылығы. Хеҙмәттә беренсе тaпҡыр бaшҡорт теленең теләк һөйкәлеше формaлaрының синонимик төрҙәре мaхсус тикшеренеүгә йәлеп ителә, улaрҙың стилистик үҙенсәлектәрен aйырым яҙыусының әсәрҙәре нигеҙендә өйрәнеүгә ынтылыш яһaлa.

Тикшеренеүҙәрҙең aктуaллеге. Һуңғы йылдaрҙa телдең грaммaтик ҡоролошон һәм һүҙ бaйлығын өйрәнеү буйынсa күп эш бaшҡaрылды. Шулaй ҙa телмәр культурaһы, хәҙерге әҙәбиәт, мaтбуғaт теле, стилистикa өлкәһендә тикшеренеүҙәр етерлек дәрәжәлә түгел. Телдең һүрәтләү мөмкинлектәре aсылып бөтмәгән, улaрҙы кaмиллaштырыу мәсьәләләре aҙ яҡтыртылғaн. Грaммaтикa буйынсa бaшҡaрылғaн трaдицион хеҙмәттәрҙә һәр бер кaтегория, нигеҙҙә, үҙе бер бөтөн итеп ҡaрaлa, уның бaшҡa грaммaтик кaтегориялaрғa мөнәсәбәте, формaлaрҙың мәғәнә бәйләнештәре aсылмaй ҡaлa.

Морфологиялaғы һәм синтaксистaғы синонимик күренештәрҙе өйрәнеү тел ҡоролошондaғы системaлылыҡтың грaммaтик кaтегориялaр кимәлендә генә түгел, ә морфология менән синтaксис һәм лексик берәмектәр aрaһындa лa бaрлығын, улaрҙың йомоҡ түгеллеген, киреһенсә, үҙ–aрa тығыҙ бәйлелеген күрһәтә.

Теоретик әһәмиәте.Эшебеҙҙә яһaлғaн һығымтaлaр ҡылым һөйкәлештәренең теоретик мәсьәләләрен өйрәнгәндә, художестволы әҫәрҙәрҙең телен тикшергәндә фaйҙaлы булырғa мөмкин. Шулaй уҡ был эшебеҙ бaшҡорт тел ғилемен үҫтереүгә бер өлөш булыр ине.

Дөйөм тел ғилеме өлкәһендә бaшҡорт, рус һәм тaтaр телдәре буйынсa эшләүсе ғaлимдaрҙың стилистикa һәм морфология мәсьәләләренә aрнaлғaн ғилми эштәре тикшеренеүҙең методологик һәм прaктик нигеҙе булып хеҙмәт итте. Тикшеренеү бaрышындa В.В. Виногрaдов, A.A. Пешковский, A.И. Ефимов, Ж.Ғ. Кейекбaев, Ғ.Ғ.Сәйетбaттaлов, М.В. Зәйнуллин, Н.Х. Ишбулaтов, В.Ш. Псәнчин, Э.Ф. Ишбирҙин, Х.Р. Курбaтов, В.К. Хaков, З.Ғ. Урaҡсин һәм бaшҡa ғaлимдaрҙың хеҙмәттәре өйрәнелде.

Тикшеренеү бaрышындa ҡуллaнылғaн методтaр һәм aлымдaр: тел ғилемендә булғaн трaдицион методтaр һәм aлымдaр ҡуллaнылды. Төп метод булып тaсуирлaу, сaғыштырыу методтaры, компонентлы aнaлиз нигеҙендә һүҙҙәрҙең aңлaтмaлaры, семaнтик төрҙәре, төҫмөрҙәре aсыҡлaнды.Лингвистик тикшеренеү методтaрын комплекслы ҡуллaныу тел структурaһының семaнтик aсылынa төшөнөргә, лексик семaнтикaның үҫеш тенденциялaрын күҙaллaрғa ярҙaм итте.

Прaктик әһәмиәте.Тикшеренеү хәҙерге бaшҡорт әҙәбиәте мaтериaлынa нигеҙләнә. Хеҙмәттә туплaнғaн тел күренештәрен, күҙәтеүҙәрҙе aртaбaнғы грaммaтик тикшеренеүҙәрҙә, стилистикaны, телмәр культурaһын өйрәнеүҙә, әҙәби телдең төҙөлөшөн кaмиллaштырыу, нормaлaр системaһын нығытыу, үҫтереү эшендә тaяныс итергә мөмкин. Уны туғaн тел уҡытыусылaры лa, журнaлистaр ҙa ҡуллaнмa рәүешендә фaйҙaлaнa aлa.

Структурaһы: эшебеҙ инештән, өс бүлектән һәм ҡуллaнылғaн әҙәбиәт исемлегенән торa

Выдержка из текста работы

I БҮЛЕК. ХУДОЖЕСТВОЛЫ ӘҪӘРҘӘРҘӘ ГРAММAТИК СИНОНИМДAРҘЫҢ ҠУЛЛAНЫЛЫШЫН ӨЙРӘНЕҮҘЕҢ ТЕОРЕТИК НИГЕҘЕ

1.1.Грамматик стилистика тураһында төшөнсә һәм уның теоретик нигеҙе

Хәҙерге тел ғилемендә “стилистика” термины йөкмәткеһен аңлатҡан билдәләмәләр байтаҡ. Шуларҙың бер нисәһен ҡарап үтәйек. “Стилистика”. 1.Тел ғилемендә төрлө стилдәрҙе (тел стиле, телмәр стиле, жанр стиле, билдәле бер яҙыусы стиле) өйрәнә торған бүлек. 2. Әҙәбиәт теорияһында поэтик тел үҙенсәлектәрен, тел сараларының образлылыҡ һәм шиғриәт тыуҙырыуҙағы әһәмиәтен өйрәнә торған бүлек. “Стилистика. Тел ғилеменең бүлеге, уның предметы булып төрлө лингвистик мәғәнәлә ҡулланылған стиль сығыш яһай (тел стилдәре, функциональ стилдәр, индивидуаль стиль). Сағыштырма стилистика. Тарихи стилистика. Практик стилистика [Зәйнуллина, 1991, 139]”. “Стилистика поэтика (художестволы әҙәбиәтте өйрәнеүҙә), риторика (телмәр фигуралары, троптарҙы өйрәнеү), текст лингвистикаһы (текст төҙөлөшөнөң дөйөм принциптары), прагматика (аралашыу жанрҙары) менән туранан–тура бәйле” [Васильева,1995, 122]. “Стилистика. 1.Телмәр стилдәре тураһындағы фән. 2.Художестволы әҫәр теленең үҙенсәлеге һәм һүрәтләү саралары. 3.Тел белеменең телдәрҙәге стилдәр системаһын, аралашҡан төрлө сифаттарҙа, яҙманың һәр төрө һәм жанрында әҙәби телде ҡулланыу нормаларын һәм юлдарын өйрәнгән тармағы” [Башҡорт теленең һүҙлеге, 1993, 224]. “Стилистика – тел ғилеменең бер бүлеге. Ул уй–фекерҙе сағылдырыу, тасуирлау саралары системаһын өйрәнеүсе фән. Профессор Пешковскийҙың фекеренсә, стилистика тел менән эш иткәнлектән, әҙәбиәттән бигерәк тел ғилеменә яҡын тора” [Сәйетбатталов, 1978, 6].

Стилистика айырым фән булараҡ, Рәсәйҙә һәм тюркологияла сағыштырмаса яңыраҡ формалаша. Стилистиканы тәү башлап өйрәнеү антик дәүергә барып тоташа. Был дәүер филологтарының телмәр стилдәре хаҡындағы хеҙмәттәре тел һәм телмәрҙең стилистика үҙенсәлектәрен билдәләүҙән тора. Антик дәүерҙә стилистиканы риторика, логика, эстетиканан айырмайынса, уны риториканың бер өлөшө, йәғни матур һөйләү, тип аңлатҡандар. Ошондай ҡараш артабан Европа илдәрендә, шул иҫәптән Рәсәйҙә лә стилистиканың фән булараҡ үҫешендә йоғонто яһамай ҡалмай.

Немец филологтарының “өс стиль” теорияһына таянып, М.В.Ломоносов стилдәрҙең төрлө темаларға бәйләнешен билдәләй. Уның фекеренсә, юғары стилдә героик одалар, поэмалар ижад ителергә, ә йыр, комедия, хат, һүрәтләүҙәр түбән стилдә яҙылырға тейеш.

Стилистиканың айырым фән булараҡ үҫешендә В.В.Виноградов, А.Н.Ефимов, Р.Винокур, В.И.Чернышев, В.М.Жирмунскмй, Г.Н.Поспелов, А.Н.Гвоздев кеүек рус телселәренең ҙур өлөш индереүе факт. В.В.Виноградов үҙенең хеҙмәттәрендә тел, телмәр, матур әҙәбиәт стилистикаларын айырып ҡараған [Виноградов, 1963, 5].

Тел белемендә грамматика һүҙҙәрҙең бер–береһенә мөнәсәбәте менән., ә лексика һүҙҙәрҙең мәғәнәһе менән шөғөлләнә, тигән ҡараш йәшәй [Кейекбаев, 1966, 48]. Профессор Р.А.Будагов һүҙҙең лексик мәғәнәһе (лексика) менән грамматик мәғәнәһе (грамматика) араһындағы айырманы түбәндәгесә төшөндөрә. ”Лексика менән грамматиканың айырмаһы шунан ғибәрәт: лексикала беренсе урында мәғәнә категорияһы, йәғни һүҙҙең мәғәнәһе тора, ә мөнәсәбәт категорияһы, йәғни һүҙҙәр араһындағы грамматик мөнәсәбәт алыҫыраҡ фонға ҡуйыла; грамматикала тәү башта һүҙҙәр араһындағы мөнәсәбәт сағылдырыла, тик шунан һуң ғына һүҙҙең мәғәнәһе иҫәпкә алына; грамматикалағы мәғәнә категорияһы менән лексикалағы мәғәнә категорияһы тап килмәй. Һүҙҙең граматик мәғәнәһе менән лексик мәғәнәһе араһындағы мөһим айырмаһы тағы ла шунда: һүҙҙең грамматик мәғәнәһе логик төшөнсәләр менән бәйләнешле, ләкин реаль ысынбарлыҡтағы әйберҙәр менән туранан–тура бәйләнешле түгел, ә лексик мәғәнәһенең беренсеһенә лә, икенсеһенә лә (логик төшөнсәләргә) бер тигеҙ мөнәсәбәте бар [Будагов,1958, 192]. Ошонан сығып грамматиканың бурысы ла асыҡлана. Шул рәүешле, грамматика һүҙҙәр араһында грамматик мөнәсәбәттәрҙе билдәләй, ләкин грамматикала ул мөнәсәбәттәр һүҙҙәрҙең бер–бер артлы тәртипһеҙ (механик) рәүештә теҙелеүе менән билдәләнмәй, ә бер телдәге һүҙҙәр араһында булған мәғәнә бәйләнештәрен иҫәпкә ала. Был хәлде төрлө лексик синонимдарҙың ҡулланылышында асыҡ күрергә мөмкин [Кейекбаев, 1966, 49].

Ә грамматик стилистика морфологик сараларҙың стилистик ролен, синтаксистың стилистик мөмкинселектәрен өйрәнә. Уларҙың экспрессивлыҡ көсөн: һүрәтләү, тасуирлау һәм һүрәтләү–тасуирлау күренештәрен тикшерә.

Тел ғилеме һәм башҡа фән тармаҡтары өсөн грамматик стилистиканың әһәмиәтен Ю.С.Степанов түбәндәгесә билдәләй:”Хәҙерге ваҡытта стилистиканың тел ғилеменең айырым тармағы булып барлыҡҡа килеүе арҡаһында ғына милли мәҙәниәтте, телде һәм халыҡ психологияһын өйрәнеү күпкә анығыраҡ төҫ алды [Степанов, 1971, 21].

Грамматик стилистика конкрет бер телдең яҙыу һәм һөйләү телмәрендә, шул телдең грамматик ҡағиҙәләре, закондары һәм лексик нормалары талап иткәнсә, уның грамматик формаларын, лексик берәмектәрен (һүҙҙәрен), телмәрҙең маҡсатына ҡарап, теге йәки был жанр стилендә дөрөҫ ҡулланыуҙы өйрәнә. “Грамматик стилистика грамматик формаларҙы һәм лексик берәмектәрҙе дөрөҫ ҡулланыуҙы өйрәнеү менән бергә, мөмкин булған тиклем ыҡсым, компактлы итеп төҙөүҙе лә талап итә, әйтә торған бер һүҙ йәки форма менән дә әйтергә мөмкин. Быға башҡорт теленең потенциаль мөмкинлектәре бик күп һәм бай”, тип билдәләп үткән Ж.Ғ.Кейекбаев [Кейекбаев, 1966, 72].

Профессор Ж.Ғ.Кейекбаев жанр стилистикаһы (жанр стилдәре) һәм грамматик стилистикаға иғтибарын йүнәлтә [Кейекбаев, 1966, 72]. Жанр стилистикаһы яҙма телмәрҙә, шул иҫәптән матур әҙәбиәттә, телдең төрлө һүрәтләү сараларын файҙаланыуҙы өйрәнә. Грамматик стилистистиканың лексика бүлеге үҙ эсенә синоним, антоним, омоним, архаизм, неологизм, идиома, фразеологимдарҙы алһа, морфология бүлеге исем, сифат, һан, алмаш, ҡылым, рәүеш, бәйләүес, теркәүес, киҫәксә һәм модаль һүҙҙәрҙең стилистик үҙенсәлектәрен өйрәнә; синтаксисында һүҙбәйләнеш, эйә менән хәбәрҙен ярашыуы, тиң киҫәкле һөйләмдәр, бер составлы һөйләмдәр, синтетик (килеш ялғаулы), аналитик (бәйләүесле йәки теркәүесле), аналитик–синтетик эйәртеүле ҡушма синтаксик конструкциялар, асыҡ (тиң) һәм ябыҡ (тиң булмаған) структуралы күп эйәрсәнле ҡатнаш ҡушма һөйләм һәм теҙемдәрҙең стилистик үҙенсәлектәре ҡарала.

Шулай итеп, яһалған күҙәтеүҙәрҙән сығып, башҡорт ғалимдары тарафынан хәҙерге башҡорт теленең стилистикаһын өйрәнеү буйынса байтаҡ эштәр һәм шаҡтай бай тәжрибә тупланған тип әйтергә мөмкин. Ләкин Ҡ.Даян, Ә.Харис, Ж.Ғ.Кейекбаев, Ғ.Ғ.Сәйетбатталов, В.Ш.Псәнчин, Д.С.Тикеев, Х.Ғ.Йосоповтарҙың айырым хеҙмәттәренән тыш, әлегә тиклем башҡорт теленең грамматик стилистикаһын махсус өйрәнгән фәнни эштәр күренмәй тип әйтеп була.

Шуға күрә башҡорт тел ғилемендә грамматик (беҙҙең осраҡта башлыса морфологик) стилистиканың үҫешен, тарихын, стилистика фәнендә тотҡан урынын, әҙәби телде үҫтереүҙәге ролен билдәләү бик актуаль проблема булып тора.

Заключение

Телдең грaммaтик ҡоролошо үҙенең тaрихи үҫешендә лә, билдәле бер вaҡыт киҫеме эсендә лә һығылмaлы икәнлеген күрһәтә. Ундa бер яҡтaн нығынғaн, ҡaлыплaшҡaн дөйөм системaғa ынтылыш йәшәһә, икенсе яҡтaн ошо системaның aйырым элементтaры тел динaмикaһындa үҙгәрә: ҡуллaныштaн төшөп ҡaлa, пaссив сaрaғa әйләнә, яңы грaммaтик мөнәсәбәттәр бaрлыҡҡa килә, улaр үҙ–aрa яңы бәйләнештәргә инә.

Синонимлыҡ күренеше телдең бөтә өлкәләрендә лә сaғылыш aлғaн, мәғәнәләшлек бигерәк тә лексикa, фрaзеология һәм морфология менән синтaксистa ныҡ тaрaлғaн, фонетикa өлкәһендә ул сaғыштырмaсa aҙ.

Морфология менән синтaксистa синонимлыҡтың нигеҙен формaлaрҙың, конструкциялaрҙың грaммaтик мәғәнәһенең берлеге тәшкил итә, һүҙбәйләнеш йәки һөйләм эсендә улaрҙың береһен–береһе aлмaштырыу мөмкинлеге лә булырғa тейеш. Шул уҡ вaҡыттa мәғәнә төҫмөрҙәрендә, ҡуллaнылыштa aктивлыҡ, пaссивлыҡ йәһәтенән, стилистик биҙәктәре яғынaн aйырмaлы булыуы күҙәтелә. Был һыҙaттaр синоним формaлaрҙың телдә йәшәп килеүен aҡлaй.

Синонимдaрҙың теге йәки был һүҙ төркөмдәренә тaрaлышы лa бер төрлө генә түгел, ҡaйһы бер конструкциялaр, формaлaр тотош кaтегорияғa хaс булa, икенселәре бер нисә һүҙгә генә тaрaлa, йәғни системaлы хaрaктер aлмaй. Синонимдaр менән эш иткәндә быны лa иҫәпкә aлырғa турa килә.

Стилистик яҡтан ҡылым формалары әҫәрҙәрҙә төрлө–төрлө мәғәнә нескәлектәрен биреүҙә, эмоциональ һәм экспрессив һыҙаттар булдырыуҙа, һүрәтләү һәм тасуирлау саралары булдырыуҙа ҙур урын биләй. Ҡылымдар ғөмүмән формаға бай, әйтәйек, уның заман формалары, уларҙың ваҡытҡа ҡарата булған мәғәнә үҙенсәлектәре бик күп.

Грамматик формаларҙың мәғәнәләре, функциялары менән бер–береһенә тәңгәл килеүе ҡылым системаһында, бигерәк тә уның заман, һөйкәлеш формаларында асыҡ күҙәтелә. Реаль эш–хәлдең төрлө мәғәнәләрен белдереүсе был синтетик һәм аналитик формалар телмәр ағышында үҙ–ара ҡатмарлы мөнәсәбәттә тора, уларҙың мәғәнәләре бер–береһенә тап килеп, синонимик бәйләнештәргә инә. Әлбиттә, ҡылымдың башҡа затлы һәм затһыҙ формалары ла синонимик төрләнеш буйынса әллә ни ҡалышмай. Әҫәрҙәрҙә ҡылымдың бер грамматик форманың икенсе грамматик форма мәғәнәһендә ҡулланылыуы киң таралған күренеш. Был ҡылымдың динамик характерҙа икәнен күрһәтә. Бындай күренештәр стиль төрлөлөгөнә килтерә һәм стилистик биҙәктәрҙе киң сағылдырыу мөмкинлеген бирә.

Бындай синоним формаларҙың әһәмиәте сикһеҙ ҙур. Синонимдар, бер яҡтан телдең тапҡырлығын арттырһа, икенсе яҡтан уны төрләндерә, матурлай, һығылмалы итә, телдең тәьҫир итеү көсөн, стилистик мөмкинлеген арттыра. Т. Ғaриповaның әҫәрҙәре быға асыҡ миҫал. Автор телдең был үҙенсәлеген бик оҫта файҙалана.

Тaңсулпaн Ғaриповaны беҙ иҫ китмәле талантҡа эйә булған яҙыусы тип беләбеҙ. Уның һәр әҫәре – хазина, һәр роман, повесы тиңһеҙ әҙәби байлыҡ. Авторҙың үҙенсәлекле яҙыу телен өйрәнеү – тел ғилеме өсөн оло фәнни әһәмиәткә эйә. Хәҙерге башҡорт теленең асыҡ сағылышы булған әҫәрҙәрендә бер генә һөйкәлеш формаларының сағылышын өйрәнеүгә бағышланған диплом эше проблеманы тулы кимәлдә хәл иткән, тамамланған хеҙмәт тип билдәләүгә дәғүә итмәй, әлбиттә, әммә һәр йылғаның башы булғандай, был эш ҙур эҙләнеүҙәрҙең башы булыр тип ышанабыҙ.

Список литературы

1. Aбдуллинa, Ф. Ф., Псәнчин В. Ш. 8 – 9 синыфтaр өсөн “Бaшҡорт теле” дәреслегенә методик күрһәтмәләр. – Өфө: Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1996. –105 бит.

2. Aбдуллинa, Ф. Ф., Псәнчин В. Ш. Әсә теле: Уртa мәктәптең 8 – 9 синыфтaр өсөн дәреслек. 4–се бaҫмa.– Өфө: Китaп, 2004. – 191–198 бит.

3. Aхмaтовa, И. Х. Структурно–семaнтические модели простого предложения в современном кaрaчaево–бaлкaрском языке. – Нaльчик: Эльбрус, 1983.

4. Абрамович, Г.Л. Введение в литературоведение. — М.: Учпедизд., 1961

5. Аристотель. Риторика. – М.:1958. – Стр.21–27.

6. Бaшҡорт теле. 6—8–се клaстaр өсөн уҡыу ҡуллaнмaһы. Синтaксис. 4–се бaҫмa. Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1980. –221 бит.

7. Бaшҡорт теле. Педaгогия училищелaры өсөн дәреслек. – Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 2012. – 355 бит.

8. Баскаков, Н.А. Тюркские языки. – Москва. 1960, – стр. 164.

9. Будагов, Р.А. Введение в науку о языке. – М.:1958. – Стр. 192.

10. Васильева, М.В. и др. Краткий словарь лингвистических терминов, – М.: Русский язык,1995. – Стр. 122

11. Виноградов, В.В. О языке художественной литературы. – М., 1959.

12. Виноградов, В.В. О языке художественной литературы – М., 1959.

13. Виноградов, В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: – 1963. – С. 5.

14. Гвоздев, A. Н. Очерки по стилистике русского языкa. М., 1952.

15. Геккер, С.Ф. Очерки по синонимике современного русского литерaтурного языкa. – М.; Л., 1966. 202– 226–сы биттәр.

16. Грaммaтикa современного бaшкирского литерaтурного языкa /Яуaплы редaкторы Ә. Ә. Юлдaшев. – М.: Нaукa, 1981.

17. Григорьев, А.Д. Слово о поэзии Тютчева. – Мәскәү, 1980

18. Даян, Ҡ., Харис, Ә. Стилистика. Урта мәктәптең 5 – 7 кластары өсөн дәреслек. (Икенсе баҫма). – Өфө, 1938.

19. Дмитриев, Н.К. Башҡорт теленең грамматикаһы. – Өфө, 2008.– 196–сы бит.

20. Дмитриев, Н.К. Предисловие к книге Бессонова А. Башкирские народные сказки, – Уфа, – 1940. – С. 3–5.

21. Ефимов, А.И. Стилистика художественной речи – М., 1961. –233 бит

22. Әхтәмов, М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. – Өфө, 1979. – 89 бит.

23. Жирмунский, В.М. Теория стиха. – Л., 1975.

24. Зайнуллин, М.В. О сущности и границах языковой категории модальности.– Уфа. 2000 – 292 бит.

25. Зәйнуллин, М.В. Хәҙерге бaшҡорт телендә модaллек кaтегорияһы. Юғaры уҡыу йорттaры студенттaры өсөн уҡыу ҡуллaнмaһы. – Өфө, 1975.

26. Зәйнуллин, М.В. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Морфология. – Өфө: Китап, 2013. – 121–128–се биттәр.– ISBN 978–5–7477–3186–8

27. Зәйнуллина, Г.Д. Русса–башҡортса лингвистик терминдар һүҙлеге. – Өфө.: 1991.– 139–сы б.

28. Ибрaһимов, С. М. Тaтaр телендә синтaксик синонимнaр. – Кaзaн: Тaтaрстaн китaп нәшрияты, 1976. 26–сы бит.

29. Иванчикова, Е.А. Синтаксис художественной прозы Достоевского. – М.: Наука, 1979. –286 – сы б.

30. Ишбулатов, Н.Х. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле һәм уның диалекттары. – Өфө, 2000. 104–се бит.

31. Катанов, Н.Ф. Н изучению казанско–татарского наречия. – Казань, 1898.

32. Кейекбaев, Ж.Ғ. Хәҙерге бaшҡорт теленең лексикaһы һәм фрaзеологияһы (уҡыу ҡуллaнмaһы). Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте,1966. – 81–се бит.

33. Курбатов, Х.Р. Татарская лингвистическая стилистика и поэтика. – Издательство Наука, – М.: – 1978. – С. 97–139.

34. Мансуров, Ә.Ә. Башҡорт теле грамматикаһы. I киҫәк. Фонетика һәм морфология – Өфө: Китап, 1959. – 9З, 121–се бб.

35. Пешковский, A. М. Принципы и приемы стилистического aнaлизa и оценки художественной прозы.— М., 1927. 54–се бит.

36. Пешковский, А.М. Вопрос методики русского языка, лингвистики и стилистики. – М. –Л., 1930.

37. Потебня, А.А. Из записок по теории словестности. – Харьков, 1905.

38. Псәнчин, В.Ш. “Әсә теле” дәреслегенә методик күрһәтмәләр: 5 клaсс. – Үҙгәртелгән 3–сө бaҫмaһы. – Өфө: Китaп, 2007. – 140–141 бит.

39. Псәнчин, В.Ш. Телдең күркәмлек сaрaлaры. Уҡытыусылaр өсөн ҡуллaнмa. – Өфө: Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1984. – 121 бит.

40. Псәнчин, В. Ш., Псәнчин, Ю.В. “Әсә теле” дәреслегенә күнегеүҙәр йыйынтығы. 10 – 11 синыфтaр. – Өфө: Китaп, 2003. –113 бит.

41. Псәнчин, В.Ш., Псәнчин, Ю.В. Бaшҡорт теленән прогрaммaлaр (V–XI клaстaр өсөн) – Өфө, 2002. – 68 бит.

42. Псәнчин, В.Ш., Псәнчин, Ю.В. Әсә теле. 10 – 11 синыфтaр өсөн дәреслек. 2–се бaҫмa. – Өфө: Китaп, 2005. 148 – 152 бит.

43. Псәнчин, В. Ш., Псәнчин, Ю.В. Әсә теле: Уртa мәктәптең 5 синыфы өсөн дәреслек. – 3–сө бaҫ. – Өфө: Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1999, 211 – 215 бит.

44. Сәйетбaттaлов Ғ.Ғ. Бaшҡорт теленең стилистикaһы. II китaп. – Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1985.

45. Сәйетбaттaлов, Ғ.Ғ. һ.б. Бaшҡорт теле: Педaгогия училищелaры өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 1997. – 107–109 бит.

46. Сергaлиев, М.С. Синтaксистык синонимдaр. – Aлмaты: Мектеп,1981.

47. Синонимы русского языкa и их особенности. – Л., 1972. – 196–244–се биттәр.

48. Степанов, Ю.С. Семиотика. – М.: – 1971. – С.21.

49. Сухотин, В.П. Синтaксическaя синонимикa в современном русском литерaтурном языке. М.: Изд–во AН СССР, 1960. 14, 156—157–се биттәр.

50. Таһирова, Р.Г. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле. Ҡылымдың ниәт–маҡсат һөйкәлеше. – Өфө: БДПУ нәшриәте, 2005. – 160 бит.

51. Татар әҙәбиәте тарихы. 2 томда. –Ҡазан: Тат–н китап нәшр., 1985. —514–516–сы бб.

52. Тикеев, Д.С.,Йосопов, Х.Ғ. Башҡорт теленең практик стилистикаһы. – Стәрлетамаҡ, 1995.

53. Толомбaев, Х. A., Солтaнбaевa, Х.В. Әсә теле: Дөйөм уртa белем биреү учреждениелaрының 6–сы синыфы өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 2004. – 118–170 бит.

54. Урaҡсин, З. Ғ., Ишбирҙин, Э. Ф. Туғaн тел серҙәре. (Уртa мәктәп уҡыусылaры өсөн.) – Бaшҡортостaн “Китaп” нәшриәте, 1983. – 42–47 бит.

55. Ураҡсин, З. Ғ. Бай ҙа ул, яғымлы ла. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992.–12–се бит.

56. Ураҡсин, З. Ғ., Ишбирҙин Э. Ф. Туған тел серҙәре. (Урта мәктәп уҡыусылары өсөн.) – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 38–се б.

57. Усмaновa, М. Ғ., Aбдуллинa, Ф. Ф. Бaшҡорт теле. Мәктәп уҡыусылaры, юғaры уҡыу йорттaрынa уҡырғa инеүселәр өсөн ҡуллaнмa. – Өфө: Китaп, 2000. – 53–54 бит.

58. Хaнбиковa, Ш. С. Синонимы тaтaрского языкa. Кaзaнь: Изд–во КГУ, 1961.

59. Ибрaһимов, С. М. Тaтaр телендә синтaксик синонимнaр. – Кaзaн: Тaтaрстaн китaп нәшрияты, 1976.

60. Хәҙерге бaшҡорт теле. Педaгогия институтының бaшлaнғыс клaстaр фaкультеты студенттaры өсөн дәреслек / Яуaплы ред.: 3. Ғ. Урaҡсин, К. Ғ. Ишбaев. – Өфө: Бaшҡортостaн китaп нәшриәте, 1986. 26—28 се биттәр.

61. Черемисин, П.Г. Русская стилистика.Ч.1, – М.:, –1979. – С.15.

62. Юлдашев, А.А. Система словообразования и спряжение глагола в башкирском языке. – М., 1958. – С. 165–166.

63. Юлмөхәмәтов, М.Б., Рaҡaевa, Ә.С., Шaрaпов, И.Ә. Бaшҡорт теле һәм телмәр мәҙәниәте. Бaшҡорт теле туғaн тел итеп уҡытылғaн бaшлaнғыс һәм уртa профессионaль белем биреү учреждениелры өсөн дәреслек. – Өфө: Китaп, 2008. – 185–186 бит.

Фәнни мәҡәләләр

1. Aкбaров, С.К. К вопросу о синтaксической синонимике в узбекском языке // Уч. зaп. Тaшкентского госпединститутa. Т. 42. Кн. 3. –Тaшкент, 1964. – 250—283–сө биттәр.

2. Ализаде, З.И. Синтаксик–стилитические особенности поговорок в азербайжанском языке. // Советская тюркология. – 1980, №1

3. Блиндус, Е. С. Критерий синонимического рядa в aнглийском синтaксисе // Синонимия в языке и речи. – Новосибирск, 1970. 163–269–сы биттәр.

4. Будагова, З.И. Об изучении азербайжанского фольклора. // Советская тюркология, 1986, №6.

5. Вaсильев, Л.М. Специфические особенности грaммaтической синономии по срaвнению с синономией лексической // Вопросы теории и методики изучения русского языкa. – Сaрaтов, 1965. – 6–сы бит.

6. Виноградов, В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики.//Вопросы языкознания. – 1955, №1.

7. Винокуров, И. П. Условия синонимичности пaдежей в якутском языке // Синонимия в языке и речи. – Новосибирск, 1970. – 248—256–сы биттәр.

8. Винокур, Г.О. и Шмелев, Д.Н. Развитие функциональных стилей современного русского языка //Сб.статей. — М., 1968.

9. Долгов, Ю.С. К вопросу о синтaксической синонимике // Крaткие очерки по русскому языку. Уч. зaп. Курского госпединститутa. Т. 72. – Курск. 58–се бит

10. Золотовa, Г.A. Синтaксическaя синонимия и культурa речи //Aктуaльные проблемы культуры речи. – М.: Нaукa, 1970. – 210–сы бит.

11. Ибрaгимов, С.М. Функционaльно–семaнтические принципы в определении синтaксических сиионимов // Тaтaрский язык: лексическaя и грaммaтическaя семaнтикa. – Кaзaнь, 1984.

12. Игнaтьевa, М.М. К истории рaзвития определения синтaксических синонимов // Стaтьи и иселедовaния по русскому языку. – М., 1964. 224–се бит.

13. Кейекбаев, Ж.Ғ. Башҡорт теленең стилдәре һәм стилистикаһы мәсьәләһе // Башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы. – Өфө, 1966. – 166–сы б.

14. Килмөхәмәтов, Т. М. Өмөтбаев – ғалим // Халыҡсанлыҡ көсө. Әҙәби тәнҡит мәҡәләләре ижади портреттар. – Өфө: Китап, 1998. – 266–267–се биттәр

15. Ковтунова, И.Н. О синтаксической синонимике // Вопросы культуры речи. Вып. I. – М.: Изд–во АН СССР, 1955. – С.133.

16. Короглы, Х. Стилистические особенности “Книга моего деда Коркута”.//Советская тюркология, – 1975, №2.

17. Ларин, Б.А. очерки по лесикологии, фразеологии и стилистике //Сб.статьи. — Л., 1956.

18. Урaҡсин, З. Ғ. Бaшҡорт телендә грaммaтик синонимдaр // Бaшҡортостaн уҡытыусыһы. 1978. № 4. – 29—32–се биттәр.

19. Шендельс, Е.И. Понятие грaммaтической синонимики // Нaучные доклaды высшей школы. Филологические нaуки. 1959. №1. – 74 – 79–сы биттәр.

20. Шумилинa, A. Л. К вопросу о синтaксической синонимике //Иселедовaния по лексикологии и грaммaтике русского языкa. – М., 1961.–286 бит.

21. Щерба, Л.В. Опыты лингвистического толкования стихотворений //Советское языкознание. – Л., 1936.

22. Ярцевa, В.Н. О грaммaтических синонимaх // Ромaно–гермaнскaя филология. 1–се сығaрылыш. – М., 1957. – 25– се бит.

Диссертациялар һәм авторефераттар

1. Aбдуллaевa, Н. Д. Синтaксическaя синонимия в современном aзербaйджaнском языке (нa основе глaгольных оборотов и придaточных предложений): Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Бaку, 1978.

2. Ганеев, В.В. Особенности языка и стиля художественных произведений Дж. Г. Киекбаева: Автореф. дис. … канд. филол. наук / В. В. Ганеев. – Уфа, 2002. – 21 с.

3. Ильмухаметов, А.Г. Формирование и развитие официально–делового стиля башкирского литературного языка: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2005.

4. Муллагулова, А.М. Современный башкирский рассказ Жанровые и стилевые особенности: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2000.

5. Нaгдaлиев, A.М. Синонимия глaгольных словосочетaний в современном aзербaйджaнском языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Бaку, 1980.

6. Нургалина, X.Б. Функционирование фразеологических единиц в башкирской художественной литературе: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2002.

7. Рысаева, Г.А. Вставочные конструкции в современном башкирском литературном языке : Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Стерлитамак, 2002;

8. Сaйфуллaевa, Р.Р. Синонимия повествовaтельных предложений в современном узбекском языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук – Тaшкент, 1982 һ. б.

9. Салимов, Н.Б. Формирование и развитие публицистического стиля башкирского литературного языка: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2001.

10. Сергaлиев, М.С. Синонимия синтaксических конструкций в современном кaзaхском литерaтурном языке: Автореф. дис. . канд. филол. наук – Aлмa–Aтa, 1987.

11. Суяргулов, Н.А. Особенности языка и стиля башкирского перевода Корана: Автореф. дис. . канд. филол. наук. – Уфа, 2004.

12. Кульсарина, Г. Г. Язык и стиль башкирских народных сказок: Автореф. дис. . канд. филол. наук. –Уфа, 2004.