«Художественный образ в рассказах тансулпан гариповой, его изучение во внеклассных мероприятиях» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ.3

I БҮЛЕК ӘҘИБӘ ИЖАДЫНЫҢ ШИШМӘ БАШЫ.9

1.1. “Ҡәҙриә” хикәйәһендәге Ҡәҙриә образының художестволы эшләнеше.

1.2. “Еҫлегөл” әҫәрендә әхлаҡ проблемаһы.

1.3. “Ҡыҙыл башмаҡтар” хикәйәһендә ҡатын-ҡыҙ яҙмышы.

II БҮЛЕК ЯҘМЫШ ҺӘМ МӨХӘББӘТ ПРОБЛЕМАҺЫ.

2.1. “Ялан сейәһе” хикәйәһендә түҙемлек, сабырлыҡ һәм яҙмыш проблемаһы.

2.2. “ Айлы төн” әҫәрендә татыулыҡ, матурлыҡ һәм мөхәббәт проблемаһы.

2.3. “ Күгәрсен йыры” хикәйәһендә ғаилә проблемаһы.

III БҮЛЕК Т. ҒАРИПОВА ӘҪӘРҘӘРЕНДӘ ТӘРБИӘ МӘСЬӘЛӘҺЕ.

3.1. Т. Ғарипова хикәйәләрен мәктәптә өйрәнеү методикаһы.

3.2. Т. Ғарипова хикәйәләрендәге күркәм образдарҙы төрлө мәктәп сараларында ҡулланыу.

ЙОМҒАҠЛАУ.

ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ.

Введение

Донъя әҙәбиәтендә һәм сәнғәтендә күренекле исемдәр бик күп. Улар үҙҙәренең йондоҙло ижад юлы менән ҡәҙерле китап кәштәләрендә генә түгел, ә күңелдәрҙә лә урын алған. Ғалим Ғ.Хөсәйеновтың “Яҙыусы кешегә, иң беренсе сиратта, ысын шәхес булырға кәрәктер, моғайын. Ә шәхес иһә һәр кем үҙен һәм кешеләрҙе танып белеүҙән, донъяны үҙ аҡылы менән аңлауҙан һәм баһалауҙан башлан”, − тигән юлдары менән килешмәй булмай. Сөнки яҙыусы халыҡ күңеленә уҡыу йорттары бөтөп кенә түгел, ә тормош мәктәбен үтеп килә. М.Горький ижад, тормош юлдарын юҡҡа ғына “Минең университеттарым” тип атамағандыр.

Әлбиттә, ижад кешеһенең нисек үҫешен, камиллашыуын күҙәтеү ҡыҙыҡлы. Ул нисек, ниндәй юлдар менән киң эрудициялы, юғары культуралы шәхес булып өлгөрҙө икән? Ошо мәлдә беҙ, мәҫәлән, яҙыусының әҫәрҙәренә генә ҡайтып ҡалһаҡ, автор шәхесе тураһында ғына һүҙ йөрөтөргә теләһәк, моғайын, дөрөҫ булмаҫ. Сөнки ни тиклем генә яҙыусы үҙе кисергәнен, күргәнен яҙа тиһәләр ҙә, кешенең рухи донъяһын, уй-кисерештәрен, донъяға ҡарашын асып биреү өсөн был ғына аҙ. Юҡҡа ғынамы ни элек-электән күренекле шәхестәрҙең эске донъяһын асыу, үҫеү юлын өйрәнеү маҡсаты менән, уларҙың шәхси хаттарына, көндәлектәренә, үҙҙәре өсөн генә тип яҙылған ижад емештәренә айырыуса ҙур иғтибар бирелә.

Минең диплом эшемдә һүҙ алып барыласаҡ башҡорт яҙыусыһы ла ана шундай ҙур шәхестәрҙең береһе. Уның ижады хаҡында күренекле башҡорт тәнҡитселәре лә, яҙыусы-шағирҙары ла бик күп йылы һүҙҙәр әйтте, әйтә. Әҙибәне күреп белеүселәр, ижадын яҡын итеүселәр үҙҙәренең яҡты хәтирәләре менән уртаҡлаша. Халыҡсан образлылығы һәм һөйләү теленә нигеҙләнгән стилистикаһы менән үҙенең бөтә рухы халыҡҡа яҡын булыуы менән дә айырылып торған әҫәрҙәрҙең авторы – драматург, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Ғарипова. Ул нәфис һүҙ майҙанына йоғонтолораҡ әҙиптәрҙең итәк салғыйына йәбешеп-тотоноп килеп инмәне. Әҙибәнең ундай таянысы юҡ, әммә тәрән мәғәнәле әҫәрҙәре бар. Ана шул ғәмәлдәр, ялҡынлы ижад емештәре – уның илаһи фәрештәләре. Күркәм һүҙ – изге һүҙ. Изгелек төшөнсәһендә иң беренсе сиратта яҙыусының кешелек, шәхес сифаттары ята. Яҙыусы башҡаларға ҡарағанда икеләтә, өсләтә кешелекле булырға мәжбүр. Әгәр шулай түгел икән, яҙыусы яҙмышын үҙ иңеңдә йөрөтөүҙән ни фәтүә?

“Ҙур талант эйәһе, нәфис һүҙ оҫтаһы Таңсулпан Ғарипованың яҙмышы ла әҙәби мөхиттә еңелдән булманы. Ул проза яланына кемдеңдер шәфҡәтле фатихаһы менән түгел, ә үҙенең тәрән мәғәнәле, фәһемле әҫәрҙәре менән килеп инде. Кеше психологияһын, эске донъяһын, рухиәтен юғары кимәлдә күрә, аңлай белеүсе әҙибә ул. Кеше яҙмышын үҙ яҙмышы кеүек ҡабул итә, кеше ғәмен үҙенекеләй күрә, тәрән кисерә лә белеүсе яҙыусы. Булыр бала биләүҙән, тигәндәй, Таңсулпан аҙ һүҙле, ҙур йөкмәткеле, киң мәғәнәле хикәйәләре менән уҡыусы күңелен яуланы. Күп яҙыусыларҙың хикәйәләрен уҡығаным бар, әммә Таңсулпан донъяһы бөтөнләй үҙенсәлекле. Уны, әйтәйек, образлылыҡ көслө һ.б. тип, бер һүҙ менән генә аңлатып та булмай. Уның әҫәрҙәренә тәбиғилек хас. Төҙөк сюжет, төҙөк ритмика, халыҡсан телмәр поэтикаһы, хәл-ваҡиғаларҙың тормошсанлығы, геройҙарҙың образ, характер кимәленә үҫтерелеше, анализ менән синтез берлеге, һүрәтләү стиле, образдарҙы һынландырыу көсө һ.б. – былар барыһы ла күренекле яҙыусы Таңсулпан Ғарипова прозаһының методологик нигеҙелер. Методология тип әйткәс, халыҡтың йәшәү рәүеше, этник мәҙәниәте лә, шул иҫәптән мифологияһы, психологияһы, философияһы ла ана шул төшөнсәне байыта төшәлер. Әҙәбиәт ғилеменең методологияһы күркәм әҫәрҙең үҙенән үҫеп сығырға тейештер, минеңсә. Ошо күҙлектән ҡарағанда, Таңсулпан Ғарипованың прозаһы әҙәбиәт ғилеме офоҡтарын үҙенсәлекле телмәр поэтикаһы менән шаҡтай киңәйтә төшә. Ҙур прозаның тар ҡыҫандарға һыймауы тәбиғи, әлбиттә” [2; 30-31]. Әҙибәнең һәр бер әҫәре тәрән мәғәнәгә эйә, уларҙың һәр береһендә һәр заманға берҙәй актуаль булған проблемалар күтәрә, һәр береһен тәрән уйға ҡалырлыҡ ваҡиғалар менән байыта. Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен тыныс күңел менән уҡып булмай, сөнки уларҙың һәр береһендә геройҙарҙың уй-хистәрен, шатлыҡ-борсолоуҙарын тояһың, улар кисергәнде кисерәһең. Был яҙыусының оҫталығы тураһында һөйләй.

Таңсулпан Ғарипованың ижады бик бай. Уның ижады тураһында Р.Аҙнағоловтың, Ә.Әминевтың, Г.Гәрәеваның, И.Шараповтың, Ә.Муллағолованың тос фекерҙәрен ишетергә була.

“Художестволы һүҙ сәнғәтен үҫтереүҙә Таңсулпан Ғарипова өс йүнәлештә эшләй. Әҙәбиәттә Таңсулпан – хикәйәсе, Таңсулпан – драматург, Таңсулпан – романсы кеүек йондоҙҙар бар. Уларҙың ҡайһыһы яҡтыраҡ, баҙығыраҡ, наҙлыраҡ? Миңә ҡалһа өсөһө лә бер үк сығанаҡтан көс ала. Ул сығанаҡ – халыҡ мәҙәниәте” [1; 300]. Шулай, яҙыусы ижады күп яҡлы һәм уның турала бик күп тикшеренеүҙәр үткәрергә мөмкин. Мин иһә диплом эшемдә “Таңсулпан Ғарипованың хикәйәләрендә художестволы образ” темаһын тикшерәм.

Теманың актуаллеге. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәтенең күренекле әҙибәһе, бай һәм ҡатмарлы йөкмәткеле, үткер проблемалы әҫәрҙәр авторы Таңсулпан Ғарипова, нигеҙҙә, заман темаһын яҙа. “Уның әҫәрҙәре бөгөнгө ысынбарлыҡты тарихи ваҡиғалар аша һүрәтләүе, төп сюжет һыҙығының оҙайлы тарихи хроникала асыҡ һыҙатланыуы менән айырылып тора. Шуға ла Таңсулпан Ғарипова ижады тураһында һүҙ алып барғанда шуны билдәләргә мөмкин: әҙибә илебеҙҙең революциянан һуңғы үҫеш юлы тураһында, әүәле ыңғай ҡараштан ғына һүрәтләнеп килгән күренештәргә яңыса ҡарап, ошо юлдағы хаталар, халыҡ өҫтөнә яуҙырылған фажиғәләр хаҡында яңыса бәйән итә. Яҙыусының әҫәрҙәрендә фажиғәле, ҡатмарлы ваҡиғалар үткән тарих итеп кенә ҡаралмай, үҙҙәренең һөҙөмтәләре менән мотлаҡ бөгөнгө көндәргә килтереп тоташтырыла. Уның геройҙарының – шул саҡтағы башбаштаҡлыҡтарҙы башҡарыусыларҙың да, уларҙың ҡорбандарының да – байтағы әлеге заманда ла йәшәп яталар” [2; 33]. Улар бөтәһе лә ҡылған ҡылыҡтарын, яҙмыштарын бөгөнгө ҡараштан тороп анализлайҙар, баһалайҙар. Әлбиттә, яҙыусының үҙенең дә тарихи ваҡиғаларға биргән баһаһы көслө яңғырай.

Теманың өйрәнелеү кимәле. Нәфис әҙәбиәт – ул һүҙ сәнғәте. Яҙыусы һүҙҙәр ярҙамында төрлө тасуири сараларҙы килешле ҡулланып, кешеләр тормошон, төрлө характерҙарҙы, яҙмыштарҙы йәнле һәм йәмле итеп һүрәтләп бирә.

Был күренештәргә үҙ баһаһын әҙәби тәнҡитселәр һәм әҙәбиәт белгестәре әҙәбиәтте, яҙыусыларҙың ижадын өйрәнгәндә ҡуйырға бурыслы. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте әҫәрҙәренә, уларҙы өйрәнеүҙең актуаль мәсьәләләренә ҡарата күҙәтеүҙәрҙе, тикшеренеүҙәрҙе гәзит-журнал биттәрендә баҫтырылған З. Әлибаев, Р. Аҙнағолов, Ә. Әминев Г. Гәрәева, Ә. Муллағолованың мәҡәләләрендә күрергә мөмкин. Шулай уҡ айырым башҡорт яҙыусыларының тормошон һәм ижадын, башҡорт прозаһының жанр һәм стиль үҙенсәлектәрен яҡтыртҡан Р. Аҙнағолов, Г. Гәрәева, Ә. Муллағолованың хеҙмәттәрен билдәләп була.

Уларҙың фекеренсә бөгөнгө башҡорт прозаһында заман темаһын ярайһы уҡ киң яҡтыртҡан, йәмғиәттәге киҫкен мәсьәләләрҙе ҡыйыу күтәргән хикәйә жанрының өлгөрлөк күрһәтеүен билдәләргә була.

Бөгөнгө көн прозаһында әһәмиәтле урын алған Таңсулпан Ғарипованың ижады улар күҙлегенән тормош ағышының, ғөмүмән, ысынбарлыҡтың диалектик ҡапма-ҡаршылығын әҫәрҙәренең идея-эстетик, типтар-характерҙар, структур-компазицион, сюжет, тел-стиль, тасуири саралар принциптарын контраслыҡ стиленә көйләтеп ҡоролған тип өйрәнелгән. Яҡшылыҡ һәм яманлыҡ, изгелек һәм яуызлыҡ, ыңғай һәм кире типтар, төрлө характерҙар, тәбиғәт һәм кешеләр донъяһы, төш һәм өн һ.б. шундай ҡапма-ҡаршылыҡтарҙың үҙәкләшеүе шуға дәлил булып тора.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Таңсулпан Ғарипованың прозаһына арналған хеҙмәттәр күп түгел, ул бөгөнгә тиклем махсус өйрәнелмәгән, әҙибәнең ижадына арналған бер генә лә диссертация яҙылмаған. З. Әлибаев, Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вәхитов, Р. Байымов, Г. Гәрәева, Ә. Муллағоловалар теге йәки был монография буйынса хеҙмәт йәки мәҡәләләр яҙғанда, Таңсулпан Ғарипованың ижадына ниндәйҙер кимәлдә туҡталғандар, уның әҫәрҙәренең жанр, тел-стиль, дөйөм башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урынын билдәләгәндәр, әммә дөйөм монография йәки мәҡәлә эсендә бирелгән мәғлүмәтте махсус тикшереү өлгөһө тип һанап булмай.

Шуға ла бөгөнгө көндә Таңсулпан Ғарипова ижадының бөтә үҙенсәлектәрен тәрәнерәк өйрәнеп, уның әһәмиәтен заман тәрбиәһе, кешелек йәшәйеше талаптары менән сағыштырып, башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кластан тыш сараларҙа уның ижады аша тәрбиә эштәре алып барыу актуаль мәсьәлә булып тора.

Бынан сығып тикшеренеүҙең маҡсаты булып Таңсулпан Ғарипованың ижад сәнғәтенең үҙенсәлектәрен асыҡлау, уның өйрәнелеү, тикшерелеү кимәлен, хәҙерге заманда тотҡан урынын билдәләү, хәҙерге уҡыу-уҡытыу шарттарында уҡыусыларға уның әҫәрҙәрен өйрәнеү үҙенсәлектәрен тикшереү тора.

Тикшеренеүҙең маҡсатынан сығып түбәндәге бурыстарҙы билдәләнек:

1. Таңсулпан Ғарипованың тормошон һәм ижадын сағылдырған хеҙмәттәргә, баҫмаларға күҙәтеү эшләү.

2. Таңсулпан Ғарипова хикәйәләренең үҙенсәлектәрен өйрәнеү, уларға анализ яһау.

3. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен өйрәнеү буйынса эш төрҙәрен ҡулланыу методикаһын билдәләү.

4. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусыларға Таңсулпан Ғарипованың ижадын өйрәтеү үҙенсәлектәрен тикшереү буйынса эш тәжрибәһен дөйөмләштереү.

Тикшеренеүҙең объекты булып әҙәбиәт, әҙәбиәт теорияһы, әҙәби тәнҡит һәм башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы күҙлегенән тикшерелеп өйрәнелгән Таңсулпан Ғарипова әҫәрҙәренә ҡағылышлы мәғлүмәттәр, белешмәләр тора.

Тикшеренеүҙең предметы: Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре, баҫмалары һәм китаптары.

Тикшеренеүҙең ғилми яңылығы: башҡорт әҙәбиәт ғилеме һәм тарихы күҙлегенән Таңсулпан Ғарипованың ижады тикшерелһә лә, педагогика, методика ғилемендә уның әҫәрҙәренең өйрәнелеү үҙенсәлеге бөгөнгө көн күҙлегенән тулы асылып етмәгән. Шуға күрә хәҙерге уҡыу-уҡытыу шарттарында Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәрен өйрәнеүҙә отошло эш төрҙәрен булдырып айырым тема булып ҡаралыуы, системаға һалып өйрәнелеүе талап ителә.

Эштең теоретик һәм практик әһәмиәте. Тикшеренеүҙең һөҙөмтәләрен мәктәптәрҙә, педагогия училищеларында, юғары уҡыу йорттарында уҡыусылар һәм студенттарға реферат, курс, диплом эштәре яҙғанда ғилми сығанаҡ булып тора ала. Шулай уҡ башҡорт әҙәбиәте дәрестәрендә лә ҡулланырға мөмкин.

Тикшеренеүҙең структураһы. Диплом эше инеш өлөштән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора.

Выдержка из текста работы

I БҮЛЕК. Әҙибә ижадының шишмә башы.

Таңсулпан Хисбулла ҡыҙы Ғарипова-Мөхәмәтҡолова 1947 йылдың 22 сентябрендә Башҡортостандың Баймаҡ районы Күсей ауылында ғаиләлә кинйә бала булып тыуа. Фронт юлдарын үттеп, түше тулы орден-миҙалдар менән ҡайтҡан Хисбулла уҙаман өсөн ҡыҙының донъяға килеүе оло шатлыҡ була.

Күсей ауылында етенсе класты тамамлағас, йәйәүләп ауылдан 50 саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Сибай ҡалаһына китә һәм интернат-мәктәптә уҡырға урынлаша. Әммә интернат һигеҙ генә йыллыҡ булыу сәбәпле, Таңсулпан Хисбулла ҡыҙы Түбә ҡасабаһының урта мәктәбенә документтар тапшыра. Ошо йылдан уның Ирәндек тауҙары аша 20 саҡрым араны йәйәүләп йөрөп уҡыу осоро башлана. Класта Күсейҙән бер үҙе уҡый. Әммә белем алыуға булған ынтылыш ауырлыҡтарҙан, арыуҙан көслөрәк булып сыға: Таңсулпан бер генә көн дә ҡалдырмайынса Түбә урта мәктәбенең 11 класын тамамлай, өҫтәүенә алтын фабрикаһында производствоға өйрәтеү курсын үтеп, “флотатор” һөнәрен “отлично”ға үҙләштереүе хаҡында танытма алып сыға.

Уның барлыҡ хыялы – үҙен әҙәбиәткә бағышлап, уға тоғро хеҙмәт итеү. Мәктәптә иң яратҡан дәресе лә әҙәбиәт була.

Мәктәпте тамамлағас тыуған ауылында ике йыл клуб мөдире һәм китапханасы булып эшләй Таңсулпан Хисбулла ҡыҙы. Эшләй башлауының тәүге көндәренән үк художестволы үҙешмәкәрлектең эшен йәнләндерә. Бер байрам, бер дата клубта сараһыҙ үтмәй. Үҙешмәкәр артистарҙы ауылдарға, күрше Әбйәлил районына алып сыға. Концерттарҙы, спектаклдәрҙе аҡсаға ҡуялар. Шулай итеп клубҡа кәрәк-яраҡ алына, бал-маскарадтар приз-бүләк менән үтә башлай. Тырыш ҡыҙҙың эшен ауыл Советы, комсомол ойошмалары баһалай. Ун һигеҙ йәшендә Таңсулпан ауыл советына депутат итеп һайлана. Шул уҡ ваҡытта бик күп уҡый ул. Бай ғына китапхананың уҡылмаған бер генә китабы ла ҡалмай. 1968 йылда Таңсулпан, ниһайәт, Башҡорт дәүләт университетының филология факультетына уҡырға инә.

Университетты Таңсулпан Мөхәмәтҡолова 1973 йылда уңышлы тамамлай. Уҡыу йылдарында ул ғилми эш менән етди шөғөлләнә. Уның “Некрасов ижадының башҡорт шиғриәтенә йоғонтоһо” тигән рус телендә яҙылған доклады бөтә университет буйынса үткәрелгән ғилми эштәр конкурсында беренсе урынды ала. Уҡыуҙы тамамлаған йылда Таңсулпан Хәйҙәр Ғариповҡа, хәҙер танылған скульптор, ә ул саҡта сәнғәт училищеһы студентына кейәүгә сыға. Таңсулпан ғаиләһе менән Баймаҡ районына ҡайта һәм унда ҡаланың икенсе һанлы мәктәбендә уҡыу-тәрбиә эштәре буйынса директор урынбаҫары булып эш башлай, шул уҡ ваҡытта юғары кластарҙа башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡыта.

1977 йылда ғаиләһе менән иренең тыуған яғына – Учалы ҡалаһына күсәләр. “Ураҡ һәм Сүкеш” исемле район гәзитендә Таңсулпан Ғарипованың тәүге хикәйәһен “Ялан сейәһе”н яҙа. Был хикәйәһе һуңынан “Совет Башҡортостаны” гәзитендә донъя күрә. “Таңсулпан Ғарипованың өйрәнсек осоро булманы, ул әҙәбиәткә йондоҙ кеүек атылып килеп инде”, − тип яҙа Мостай Кәрим.

Ғәҙәттә әҙәбиәткә бәләкәйҙән, мәктәп йылдарынан уҡ хәбәр-мәғлүмәт, шиғырҙар, нәҫер, хикәйә яҙып киләләр. Ни тиклем иртәрәк башлаһаң, шул тиклем яҡшыраҡ. Ә Таңсулпан Ғарипова әҙәбиәткә һуңыраҡ, күңел түрендә яҙасаҡ әҫәрҙәренә материалдар, мәғлүмәт туплап һәм, башҡа күпселек яҙыусылар һымаҡ гәзитсе йәки журналист булып түгел, ә уҡытыусы булып килеп инде.

“1982 йылда нәшер ителгән тәүге китабы “Ялан сейәһе” үҙенең тормошсан ваҡиғалары, геройҙарының бай эске донъяһы, тәрән кисерештәре, матурлыҡты күрә, аңлай, шул уҡ ваҡытта ғәҙелһеҙлеккә, яуызлыҡҡа нәфрәтләнә, ҡаршы сыға алыу тойғолары менән һуғарылғайны. Быға йәш яҙыусының йүгерек стиль маһирлығын, халыҡтың ауыҙ-тел ижады өлгөләрен дә уңышлы ҡуллана белеүен дә өҫтәргә кәрәк. Башҡорт прозаһына донъяға үҙенсәлекле ҡарашы, әйтер һүҙе, үҙ фекере булған яҙыусының килеүе ине был” [1; 305].

Таңсулпан Ғарипова бар булмышы менән хикәйәсе. “Ул хикәйә жанрының бөтә нескәлектәрен белә, бәләкәй генә майҙанда геройҙарының характерын аса, фекерен әйтеп өлгөрә һәм тығыҙ, конкрет итеп яҙа ала. 1987 йылда донъя күргән “Күгәрсен йыры” тип аталған икенсе китабы ошо фекерҙе ныҡлап иҫбатланы, әҙәбиәткә тормошто төрлө төҫтә, ҡатламда күрә, замандың үткер проблемаларын үҙ йөрәге аша үткәрә белгән прозаик килеүен хәбәр итте. Ҡатын-ҡыҙҙың берсә нәзәҡәтле, берсә оялсан, берсә ҡыйыу һәм сая, үҙенең был донъяла Кеше булып йәшәргә тулы хоҡуғы барлығын алға һөрә әҙибә. Был уның ижади асылы, уның бөтә булмышы, әйтер һүҙе. Яҙыусы өсөн ҡатын-ҡыҙ әсә йәки бала ғына түгел, ә донъяны золомдан, ғәҙелһеҙлектән, һуҡыр битарафлыҡтан ҡурсалар зат, ул изгелек, мәрхәмәтлек һаҡсыһы, ир-ат табыныр гүзәллек сығанағы. Бәлки, шуға күрәлер ҙә уның ҡатын-ҡыҙҙары бер яҡтан ҡәҙимге кешеләр, икенсе яҡтан илаһилаштырылған, хатта ниндәйҙер кимәлдә мификлаштырылған персонаждар. Уларға көндәлек тормоштоң ығы-зығыһы юҡ кеүек, улар мәшәҡәттәрҙән өҫтөн, уларҙың йәшәү даирәһе – уй-хыял, аҡ өмөттәр, йәйғор кеүек төрлө төҫтәрҙән торған камил донъя” [.].

Таңсулпан Ғарипова тәрән лиризм, йылылыҡ, кеше күңелендәге һаҡ ҡына һиҙелерлек үҙгәрештәргә лә иғтибарлылыҡ, эмоцияларҙың да иң нескә буяу-төҫмөрҙәрен айырып күрһәтә алыу һәләтенә эйә булған талантлы яҙыусы.

1.1. “Ҡәҙриә” хикәйәһендә Ҡәҙриә образының художестволы эшләнелеше.

Филология фәндәре кандидаты, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәте кафедраһы доценты Гөлнур Мирза ҡыҙы Нәбиуллина һәм филология фәндәре кандидаты, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәте кафедраһы доценты, Башҡортостан яҙыусылар союзының әҙәби тәнҡит бүлеге етәксеһе Зәки Арыҫлан улы Әлибаев “Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте” китабында хикәйә һәм повесть жанрын дүрт төргә бүлеп ҡарай: социаль-психологик хикәйә, мораль-көнкүреш хикәйә, аллегорик хикәйә, хикәйә-яҙмыш йәки фәлсәфәүи хикәйә. Был бүленеш буйынса Таңсулпан Ғарипованың “Ҡәҙриә” хикәйәһе мораль-көнкүреш төргә ҡарай.

Мораль-көнкүреш хикәйәләре нигеҙендә кешеләрҙең бер-береһенә булған мөнәсәбәте ята. Ошо мөнәсәбәттәр аша кешеләрҙең ысын йөҙө асыла. Был хикәйәлә лә геройҙарҙың бер-береһенә ҡарата мөнәсәбәттәре һәр береһенең характеры асыла. Хикәйәлә булған хәл-ваҡиғалар Ҡәҙриә исемле ҡыҙҙың хәтерләүҙәре, уйланыуҙары, күҙәтеүҙәре аша бирелә. Ҡәҙриә өләсәһе тәрбиәһендә үҫкән етем ҡыҙ, төҫкә матур, тик аҡылға еңелерәк, “сабый хөкөмөндәге еткән ҡыҙ” була. Ундай кешеләрҙе аллаһы тәғәләнең мөһөрө һуғылған, тиҙәр. Әҫәр яҙғанда авторҙар дөрөҫлөктө, иң тос фекерҙәрҙе ошондай образдар ауыҙынан әйттерәләр. Хикәйәлә Ҡәҙриәне һүрәтләгән ошондай юлдар ҙа бар: “.Эйе, Ҡәҙриәгә ҡарап уфтанғаны бар ине өләсәһенең. Ҡайһы саҡта төндәрен, ейәнсәре йоҡлай типтер инде, үҙенә-үҙе һөйләнгәндәй итеп: “Эй илаһым, был ҡыҙҙы сабый сағынан етем итеүең етмәгән, зиһенгенәһен дә аяманың шул, − тип өҙгөләнә-һыҡрай торғайны. – Был саҡлы төҫ биргәнсе, яҙыу-ҡара танырлыҡ ҡына булһа ла зиһен ҡалдырһаңсы.”[Ялан сейәһе 6]. Ҡәҙриә матурлыҡты, һылыулыҡты баһалай белә. Өләсәһе вафат булғас, ҡалала, ағаларында йәшәй башлай. Үҙенең яҡын ғына ағаһы булһа ла, уның донъяһы Ҡәҙриә өсөн сит донъя булып тойола. Үҙ ауылын, ундағы күренештәрҙе, кешеләрен, өләсәһе менән үткәргән көндәрен һағына. Өләсәһе менән йәшәгән ваҡыты Ҡәҙриә өсөн ғүмерендәге иң бәхетле миҙгел була. Үҙ ауылында йәшәгәндә тормош шундай ҡатмарлы, башҡа ерҙәрҙә йәшәү икенсе төрлө икәнен, томошта ғәҙелһеҙлек күп икәнлеген Ҡәҙриә күҙ алдына ла килтермәгән була.

Хикәйәлә саф күңелле Ҡәҙриә образына еңгәһе, Ғәшүрә ҡапма-ҡаршы образ. Ғәшүрә матурлыҡты күрә, аңлай белмәгән, бәхеттең аҡсанан, байлыҡтан башҡа булыуын күҙ алдына ла килтермәгән, нәфсеһенә баш була алмаған образ. Ул һәр саҡ кеше менән ярышып йәшәй, туғандарына ҡарағанда бай дуҫ-иштәрҙе яҡыныраҡ күргән ваҡсыл кеше. Ғәшүрә образын ошо юлдарҙы уҡып та асырға мөмкин: “Ағаһы ҡатыны ҡулынан китапты алып, тышын ҡараны:

− Үҙең дә инде. Сәнғәтте белгән әҙәмдәй, быны нимә тип алдың инде?

Еңгәһе, үсеккән бала төҫлө, ирендәрен бүлтәйтте:

− Бынау хәтле донъянан, мал-тыуарҙан бушап, китап тоторға ваҡытым ҡаламы икән минең? Әлеге тышы келәмдәргә төҫләшкә күрә алғайным. Һаман да шул һинең абруйың өсөн тырышам. Ҡунаҡҡа килгән начальниктарың: “Меҫкендең ҡатыны өйөн зауыҡ менән йыйыштыра ла белмәй икән,” – тимәһендәр тиеүем.

Ағаһы, бәхәс бөттө тигәндәй, ҡулын һелтәне:

− Йә, ярай, ярай. Миңә ҡалһа, уҡымағас, китаптарҙың кәрәге лә юҡ, саң ояһы булып яталар шунда.

Еңгәһе, әлеге китапты кире урынына ҡуя-ҡуя, инде тынысланып, күгәрсендәй гөрөлдәне:

− Ҡуй, Басир, улай тимә әле. Вәкил Ғимаевичтың өйөндә әҙме китап? Бөтәһе лә ҡалындар, тимәк, затлылар.” [29;7].

Ҡәҙриәнең һағына, матурлыҡҡа һоҡлана белеүе уны донъя ҡыуыусы еңгәһенән күпкә юғарыраҡ та, аҡыл йәһәтенән камилыраҡ та булыуын раҫлай кеүек. “Бала аҡыллы Ҡәҙриә, бәлки, сафлыҡтың, күңел бөтөнлөгөнөң үҙелер. Өләсәһе йортона аяҡтары талһа имгәкләп ҡайтырҙай, күңеле, хис-тойғолары таушалмаған Ҡәҙриә донъя малын кешелектән юғары ҡуйған еңгәһенә ҡарағанда бөйөк тә, ғәзиз дә” [ 2;38] . Хикәйәлә үҙенсәлекле, уйға һалырлыҡ тағы бер образ бар. Ул Ҡәҙриәне үҫтергән өләсәһе Кәримә. “Яҡты донъя биҙәктәрен күреү һәләтен юғалтҡан өләсәй ҙә ете ҡат ер аҫтында йылан көйшәгәнен һиҙерҙәй, күрерҙәй итеп һүрәтләнгән. Әҫәргә күҙ һалайыҡ:

“ – Килен, Өмөгөлсөмдән тектергән күлдәгеңде кейгәйнеңме?

− Эйе лә, шуны кейгәйнем.

−Әйтәм дә ике яҡ салыуы һалынып тора, бәләкәй ыҡсымдан алмаһаң булмаҫ.” [29;4].

Бындай юлдарҙы шулай килештереп ҡатын-ҡыҙ ғына, Таңсулпан Ғарипова ғына һүрәтләй алалыр, һуҡыр өләсәйҙең донъяны күрергә теләүе, тормоштағы бәләкәй генә хәл-ваҡиғаға ла үҙенең мөнәсәбәтен белдерергә тырышыуы, һуҡырмын тип, донъянан ваз кисмәүен, рухи ныҡлығын автор ана шунда ябай ғына күренештәр аша үҙ уҡыусыһына еткерә. Ни өсөн хикәйәлә “күҙле кешенән былайыраҡ көллөһөн дә белеп, күреп ултыра торған” һуҡыр, Күрәҙә Кәримә менән зиһененән мәхрүм Ҡәҙриә төп герой сифатында һынландырылған? Был һорауға төрлөсә яуап бирергә мөмкин. Әйтәйек, ҡала менән ауыл кешеләренең психологияһын айырып күрһәтергә тырышыу ҙа барҙыр. Профессор, педагогия фәндәре докторы Рафаэль Аҙнағолов фекеренсә ташҡа баҫылған хикәйә юлдарына йәшереп, автор икенсе бер фекерҙе лә кинәйәләп әйтә һымаҡ. “Ниндәй генә яҙмышҡа дусар булһа ла, кешемен тигән кеше әхлаҡи йөҙөн, айыҡ аҡылын, күңел сафлығын һаҡлап ҡала белә, тигән фекерҙе әйтергә тырышҡан автор. “Ҡәҙриә” хикәйәһе ана шуның менән уҡыусыларҙы арбайҙыр ҙа” [Өйөрмәле йылдар ауазы 39].

Хикәйәлә хәл-ваҡиғалар, мөнәсәбәттәр туй күлдәгенә бәйләнгән. Туй күлдәге – кеше ғүмеренең иң сағыу мәле йәшлекте хәтергә төшөрөп тороусы ҡомартҡы, ғүмер миҙгеленең бер иҫтәлеге, киҫәге. Ана шул ҡомартҡыға ҡараш аша кешеләрҙең рухи булмышы, ысын йөҙө асыла. Был хаҡта: “Шул. Алабута икмәге, кесерткән ашы ашаһаҡ ашаныҡ, әсәйемдең бүләген – туй күлдәгемде ризыҡҡа алмаштырманым. Мин үлһәм, һиңә ҡомартҡы булыр.” [29; 9] – тип Кәримә үҙ мөнәсәбәтен еткерә.

Ҡәҙриә өсөн туй күлдәге иң матур мәлдең иҫтәлеге, изге ҡомартҡы. Ул яҙ һайын аҡ сәскәгә төрөнгән алмағасҡа ҡарап үҙенең дә ошондай матур күлдәге булыуын теләй. Ул “өләсәһенә оҡшап тыуған” Зөлфиә туғанының туй күлдәген еңгәһенән һаттырмай һаҡлап ҡалыр өсөн үҙ һандығына һала ла өләсәһе йортона, үҙенең ғәзиз донъяһына йүгерә. “Ҡәҙриә матурлыҡты баһалай белеүсе, тәрән хәтерендә һаҡлаусы, үрмәксе ауына эләккән аҡ күбәләкте йәлләүҙән тетрәнеүсе камил аҡыллы зат, ҡөҙрәтле, шәфҡәтле илаһи һын булып күҙ алдына баҫа. Уның да яҙмышы үрмәксе ауына эләккән аҡ күбәләк хәлендә икәнен аңлап, тормоштоң яһалма ығы-зығыһын тыуҙырыусылар мөхитен ташлап ҡаса. Ул – ысынбарлыҡта, йәшәйештең үҙ асылына ҡасыу. Хикәйәнең төп мәғәнәһе лә шундалыр” [2;40].

Заключение

Үрҙә әйтелгәндәрҙе дөйөмләштереп шуны билдәләйбеҙ: Таңсулпан Ғарипова ижадында заман проблемаһы үҙәктә тора. Һуңғы йылдар эсендә заманды сағылдырыуҙа төрлө этапты шәйләргә мөмкин. Баштараҡ ил тормошондағы күҙгә бәрелеп торған тәрән ҡаршылыҡтарҙы һүрәтләү үткән осорҙағыға ҡарағанда һүрәнәйә төштө, тоғролоҡ фәлсәфәһен асыу мөмкинлеге булманы. Ә Таңсулпан Ғарипова үҙенең әҫәрҙәрендә һәр төрлө законһыҙлыҡҡа, ижтимағи һәм шәхси пландағы әхлаҡи боҙоҡлоҡтарға ҡаршы көрәш, үткәндәге рухи байлыҡтарға мөнәсәбәт һәм бөгөнгө кешенең тарих сылбырындағы урынын асыҡлау, тыуған ергә тоғролоҡ, ижтимағи тормоштағы боҙоуҙар өсөн төрлө кимәлдәге етәкселәрҙең яуаплылығы кеүек проблемаларҙы актив күтәрҙе.

Шулай уҡ илебеҙ халыҡтарының Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында күрһәткән батырлығын яҡтыртыу Таңсулпан Ғарипова прозаһының мөһим темаларының береһе булып ҡалды.

Шуны ла билдәләү урынлы: Таңсулпан Ғарипова ижадына арналған хеҙмәттәр күп түгел, ул бөгөнгө көнгә тиклем махсус өйрәнелмәгән, тикшерелмәгән, йәғни әҙибә ижадына арналған бер генә лә диссертация яҙылмаған. Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вәхитов, Р. Байымов, З. Әлибаев, Г. Гәрәева, Ә. Муллағоловалар теге йәки был монография буйынса хеҙмәт йәки мәҡәләләр яҙғанда, Таңсулпан Ғарипова ижадына туҡталғандар, уның әҫәрҙәренең жанр, тел-стиль, дөйөм башҡорт әҙәбиәтендә тотҡан урынын билдәләгәндәр, әммә дөйөм монография йәки мәҡәлә эсендә бирелгән мәғлүмәтте махсус тикшереү өлгөһө тип һанап булмай.

Шуға ла бөгөнгө көндә Таңсулпан Ғарипова ижадының бөтә үҙенсәлектәрен тәрәнерәк өйрәнеп, уның әһәмиәтен заман тәрбиәһе, кешелек йәшәйеше талаптары менән сағыштырып, башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә, кластан тыш сараларҙа уның ижады аша тәрбиә эштәре алып барыу актуаль мәсьәлә булып тора.

Таңсулпан Ғарипова ижадына художество оҫталығы, күтәрелгән проблемаларҙы хәл итеү үҙенсәлеге, образлылыҡ саралары яғынан да камиллаша барыуы, жанр төрҙәрен артабан үҫтереү буйынса эҙләнеүҙәрҙең туҡталып тормауы хас. Уның тарафынан үткәндең һәм бөгөнгө көндөң ҡатмарлы һәм ҡаршылыҡлы күренештәренә анализ яһала, тормош үҫешенең закондарын нығыраҡ төшөнөргә һәм шуны образлы итеп асып һалырға ынтылыш күҙәтелә.

Шулай итеп, Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре сағылдырған ысынбарлыҡ – үҙе бер ҡатмарлы донъя, оҙайлы тарих: башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының элекке тормошо, революция йылдары, золом заманы, Бөйөк Ватан һуғышы осоро, һуғыштан һуңғы аслыҡ-яланғаслыҡ күренештәре, үҙгәртеп ҡороуҙар, дөйөм ер, ил, кеше яҙмышы. Ниндәй генә темаға арналмаһын, уның әҫәрҙәре – һуғыш йәки көнкүреш ваҡиғаларынамы, ил эсендәге социаль-сәйәси тартҡылаштарғамы, һәр саҡ тиерлек нигеҙҙә шәхес һәм йәмғиәт, шәхес һәм тарих мәсьәләһе ҡуйыла. Ошо яҡтан ҡарағанда, Таңсулпан Ғарипованың әҫәрҙәре тәрән йөкмәткеле, художество үҙенсәлектәренә бай ижад емештәре булараҡ билдәле. [11;57].

Список литературы

I. Дәреслектәр, китаптар, ғилми хеҙмәттәр.

1. Аҙнағолов, Р. Ғ. Йәйғор төҫтәре: ижади портреттар [Текст] / Р.Ғ. Аҙнағолов. – Өфө: Китап, 2011. – 464 б.

2. Аҙнағолов, Р.Ғ. Өйөрмәле йылдар ауазы: Таңсулпан Ғарипова ижады [Текст] / Р.Ғ. Аҙнағолов. – Өфө: РУҒМҮ, 2005. – 100 б.

3. Аҙнағолов, Р.Ғ. Мин дәрескә инәм. Уҡытыусылар өсөн ҡулланма [Текст] / Р.Ғ. Аҙнағолов. – Өфө: Китап, 2008. – 198 б.

4. Аҙнағолов, Р.Ғ. 5-9-сы кластарҙа башҡорт телен уҡытыу методикаһы [Текст] / Р.Ғ. Аҙнағолов. – Өфө: Китап, 1996. – 322 б.

5. Байымов, Р.Н. Ижади почерктар. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәтенең жанр һәм стиль үҙенсәлектәре [Текст] / Р.Н. Байымов. – Өфө: Китап, 1977. – 240 б.

6. Баимов, Р.Н. Шаг в зрелость. Становление реалистических принципов письма в башкирской прозе [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1975. – 192 с.

7. Баимов, Р.Н. Судьба жанра. Литературоведческая монография [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1984. – 320 с.

8. Баимов, Р.Н. Мысли разных лет [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Гилем, 2006. – 382 с.

9. Баимов, Р.Н. Писатели земли башкирской. Составитель, соавтор ответственный редактор [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 2006. – 495 с.

10. Баимов, Р.Н. Башкирский историко-революционный роман [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Китап, 1986. – 92 б.

11. Гәрәева, Г.Н. Заман көҙгөһө: геройҙың рухи донъяһы [Текст] / Г. Гәрәева. – Өфө, БДУ, 2003 – 293 б.

12. Гәрәева, Г.Н. Таңсулпан Ғарипова// Башҡорт прозаиктары: монография [Текст] / Г. Гәрәева. – Өфө: БДУ, 2012.

13. Әминев Ә. Заманым тип боғаҙ ярмаһам да, заман ярып үтте йөрәкте (әҙибәнең хикәйәләренә анализ) // Бер тамсыла ҡояш сағыла: Таңсулпан Ғарипова ижады тураһында: фәнни-популяр мәҡәләләр йыйынтығы// автор-төҙөүсеһе Ә.М. Муллағолова. – Өфө, 2011.

14. Нәбиуллина, Г.М., Әлибаев, З.А. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте: бакалаврҙар өсөн уҡыу әсбабы [Текст] / Г.М. Нәбиуллина, З.А. Әлибаев. – Өфө: БДПУ, 2013. 328 б.

II. Мәҡәләләр.

15. Аҙнағолов, Р.Ғ. Тәрән мәғәнәле ижад: Т. Ғарипова ижады тураһында // Ватандаш. – 2007. − № 10, - 12-се б.

16. Бәҙретдинов С. Сулпан таңды уята: Т. Ғарипова тураһында очерк // Башҡортостан. – 1996 – 24 ғинуар.

17. Гәрәева Г. Сағыу буяуҙар донъяһында: Т. Ғарипованың “Илекәй” тигән китабы донъя күрҙе // Башҡортостан. – 2014 – 11 март.

18. Гәрәев Г. Күгәрсен йыры // Бер тамсыла ҡояш сағыла. Т. Ғарипова ижады тураһында фәнни-популяр мәҡәләләр йыйынтығы / автор-төҙөүсеһе Ә. М. Муллағолова. – Өфө, 2011; Йәшлек. −1997 – 23 сентябрь.

19. Зиннәтуллин З. Артылғанда ғүмер үрҙәренә: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Ватандаш. – 2012 −№ 12. 59-71-се бит.

20. Күзбәков Ф. Нәфис әҙәбиәт: хыял, ысынбарлыҡ, тормош талабы; дәүер көҙгөһө лә, дәүер һулышы ла әҙәбиәт / Т. Ғарипова, Ф. Аҡбулатова. // Ағиҙел. – 2012 − № 12. 149-162-се бит.

21. Мәңгелек моң мине саҡырғанда: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан ҡыҙы. – 1996, № 11.

22. Усманова К. Ҡәләмдәренән моң тама: Т. Ғарипова тураһында // Башҡортостан. – 2007 – 24 февраль.

23. Таштимерова Г. Хәмер ҡоло булыуың – ырыуыңдың ҡороуы: Т. Ғарипованың “Ҡыҙыл башмаҡтар” хикәйәһе буйынса // Башҡортостан уҡытыусыһы – 2008 - № 4. 17-18-се бит.

24. Фәйзуллина З. Таң йондоҙо – Таңсулпан // Йәшлек. – 1997 – 23 сентябрь.

25. Әминев Ә. Берсә көлөп, берсә әсенеп. //Ағиҙел. −1997 −№ 9. 168-170-се бит.

26. Әминев Ә. Оҫталыҡ: Т. Ғарипованың ижады тураһында. //Ағиҙел. −1991 − № 11.

27. Әбүзәров С. Өмөт өҙмә, дуҫҡай, был донъянан: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан. – 2012 – 15 май.

28. Юлдашева Т. Ваҡиғаны шәхес тыуҙырһын: Т. Ғарипова менән әңгәмә // Башҡортостан. – 1996 – 22 октябрь.

III. Сығанаҡтар.

29. Ғарипова, Т. Х. Ялан сейәһе. Хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1982. – 103 б.

30. Ғарипова, Т. Х. Күгәрсен йыры. Хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1987. – 191 б.

31. Ғарипова, Т. Х. Илекәй. Повестар һәм хикәйәләр йыйынтығы [Текст] / Т.Х. Ғарипова. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2013. – 408б.