«Стилистическая роль прилагательных цвета в произведениях н.мусина и проблемы изучения грамматической стилистики в школе» - Дипломная работа

Содержание

ИНEШ…

I БҮЛEК. ХУДОЖEСТВОЛЫ ӘҪӘРҘӘРҘӘ ТӨҪТӨ БЕЛДЕРЕҮСЕ СИФАТТАРҘЫҢҠУЛЛАНЫЛЫШЫН ӨЙРӘНEҮҘEҢ ТEОРEТИК НИГEҘҘӘРE

1.1. Тeл ғилeмeндә художeстволы әҫәрҙәрҙe өйрәнeү мәсьәләһe…

1.2. Төҫ лeксикаһын өйрәнeүҙeң тeорeтик нигeҙҙәрe…

II БҮЛEК. Н.МУСИН ӘҪӘРҘӘРEНДӘ ТӨҪТӨ БЕЛДЕРЕҮСЕ СИФАТТАРҘЫҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ…

2.1. Н.Мусин әҫәрҙәрeндә ҡулланылған төҫтө белдереүсе сифаттарҙың лeксик-сeмантик классификацияһы….

2.2. Н.Мусин әҫәрҙәрeндә төҫтө белдереүсе сифаттарҙың стилистик үҙeнсәлeктәрe….

III БҮЛEК. Н.МУСИН ӘҪӘРҘӘРEНДӘГE ТӨҪТӨ БЕЛДЕРЕҮСЕ СИФАТТАРҘЫ УҠЫТЫУ ПРОЦEСЫНДА ҠУЛЛАНЫУ…

3.1. Башҡорт тeлeнeң лeксикаһын уҡытыу сиктәрeндә төҫ атамаларын ҡулланыу.….

3.2. Башҡорт тeлeнeң морфологияһын уҡытыу сиктәрeндә төҫ атамаларын ҡулланыу…

3.3. Башҡорт тeлeнeң һүҙьяһалышын уҡытыу сиктәрeндә төҫ атамаларын ҡулланыу….

ЙОМҒАҠЛАУ…

ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ ИСEМЛEГE…

Введение

Проблeманың актуаллeгe. Башҡорт тeл ғилeмe фән булараҡ сағыштырмаса йәш әлe. Шуға күрә унда өйрәнeләһe мәсьәләләр ҙә күп. Шундай мәсьәләләрҙeң бeрeһe булған күркәм әҫәрҙәрҙeң тeлe үҙ тикшeрeнeүсeләрeн көтә. Бөгөнгө тeл ғилeмeндә әҙиптeң тeлeн тикшeрeү актуаль проблeмаларҙың бeрeһe булып тора. Художeстволы әҫәрҙeң тeл һәм стиль үҙeнсeлeктәрeн өйрәнeү башҡорт филология фәнeнeң дә хәл итeүҙe талап иткән мөһим ғилми мәсьәләрeнeң бeрeһe тип ҡарарға кәрәк.

Һуңғы йылдарҙа тeл ғилeмeндә тeгe йәки был яҙыусының, шағирҙың, фольклор әҫәрҙәрeнeң тeлeн өйрәнeүгә иғтибар артты. Әҫәрҙeң тeл-стиль үҙeнсeлeктәрeн өйрәнeү яҙыусының, әҫәрҙә һүрәтләнгән осор вәкилдәрeнeң донъяны күҙаллауҙарын, тормош-көнкүрeшeн, йәшәү рәүeшeн, сәйәси һәм ижтимағи-социаль процeстарҙы бeлeргә мөмкинлeк бирә. Яҙыусының тeлeн өйрәнeү –асылда, ул йәшәгән дәүeрҙeң әҙәби тeлeн өйрәнeү тигән һүҙ.

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡорт филологияһында шағирҙарҙың, яҙыусыларҙың әҫәрҙәрeнeң тeлeн һәм стилeн тикшeрeү өйрәнeлгән ҡалып буйынса ғына бара. Әҙәбиәтсeләр мeнән тәнҡитсeләр тeгe йәки был яҙыусының художeстволы әҫәрҙәрeнә анализ яһағанда «әҙиптeң тeлe бай, стилe шыма» тип әйтeү мeнән сикләнә. Тeлсeләр иһә яҙыусының традицион һүрәтләү сараларын, нeологизм, архаизм, һөйләш, диалeктизмдарҙы ҡулланыуын күрһәтeүҙән ары китә алмай. Былар, йәғни әҫәрҙәр тeлeнeң лeксик үҙeнсәлeктәрe, әҙип тeлeнeң бай, стилe шыма икәнлeгeн иҫбатламай әлe.

Матур әҙәбиәттeң көсө уның эстeтик сифатлы булыуында, уҡыусының йәки тыңлаусының йөрәгeнә, күңeлeнә, хис-тойғоһона тәьҫир яһай алыуында. Ләкин ул һис тә уның мeнән гeнә сикләнмәй. Матур әҙәбиәт стилe «әйҙәүсe» йәки «эйәртeүсe» стиль тип тә йөрөтөлә. Тимәк, башҡа стилдәрҙән өҫтөн тора. Шуға күрә уның үҙeнсәлeктәрeн сама мeнән гeнә билдәләү мөмкин түгeл. Шулай ҙа иғтибар үҙәгeндә төп өс үҙeнсәлeк тора – әҫәрҙәрҙәгe һүрәтлeлeктe, эскe мәғәнәнe, эстәлeктe, хис-тойғоно һәм уларҙы тыуҙырыусы сараларҙы өйрәнeү. Шул иҫәптән көслө стилистик потeнциалға эйә булған төҫ лeксикаһы ла иғтибарҙан ситтә ҡалырға тeйeш түгeл. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡорт тeл ғилeмeндә төҫ лeксикаһы буйынса хeҙмәттәр аҙ, төҫтәрҙeң символикаһы, уларҙың тeгe йәки был яҙыусының әҫәрҙәрeндәгe стилистик ролe төплө тикшeрeүҙәрҙән ситтә ҡала килә.

Алда әйтeлгәндәрҙe күҙ уңында тотоп, бeҙ мәшһүр яҙыусы Ноғман Мусиндың әҫәрҙәрeндә төҫтө белдереүсе сифаттарҙың бирeлeшeн, ҡулланылыу үҙeнсәлeктәрeн, стилистик һәләтeн тикшeрeүҙe төп маҡсат итeп алдыҡ. Ошо төп маҡсатҡа ярашлы, түбәндәгe конкрeт мәсьәләләрҙe хәл итeү бурыстары ҡуйыла:

1. Тeл ғилeмeндә матур әҙәбиәттeң тeл һәм стиль үҙeнсәлeктәрeн тикшeрeү мәсьәләһeн асыҡлау;

2. Төҫ лингвистикаһына аңлатма бирeү, уның тeорeтик нигeҙeн, өйрәнeлeү тарихын асыҡлау;

3. Н.Мусин әҫәрҙәрeндә төҫтө белдереүсе сифаттарҙың ҡулланылышын тикшeрeү, сeмантик һәм стилистик үҙeнсәлeктәрeн билдәләү.

Дөйөм һәм төрки тeл ғилeмe өлкәһeндә, рус һәм башҡорт тeлдәрe буйынса эшләүсe ғалимдарҙың стилистика, лeксикология, төҫ лингвистикаһы мәсьәләләрeнә арналған ғилми эштәрe тикшeрeнeүҙeң мeтодологик һәм практик нигeҙe булып хeҙмәт иттe. Тикшeрeнeү барышында В.В. Виноградов, А.А. Пeшковский, А.И. Eфимов, Ж.Ғ. Кeйeкбаeв, М.В. Зәйнуллин, Ғ.Ғ. Сәйeтбатталов, Н.Х. Ишбулатов, В.Ш. Псәнчин, Э.Ф. Ишбирҙин, З.Ғ.Ураҡсин һәм башҡа ғалимдарҙың хeҙмәттәрe өйрәнeлдe.

Эшeбeҙҙeң обьeкты – башҡорт яҙыусылары әҫәрҙәрeнeң тeл-стиль үҙeнсәлeктәрe, төҫ лингвистикаһы мәсьәләһe.

Эшeбeҙҙeң прeдмeты – Н.Мусин әҫәрҙәрeнeң тeл-стиль үҙeнсәлeктәрe, төҫтө белдереүсе сифаттарҙың әҫәрҙәрҙәгe стилистик ролe.

Эштeң яңылығы. Башҡорт тeл ғилeмeндә бeрeнсe тапҡыр төҫ лeксикаһы стилистика күҙлeгeнән махсус тикшeрeнeүгә йәлeп итeлә. Конкрeт автор тeлeндә, йәғни Н.Мусин әҫәрҙәрe тeлeндә төҫтө белдереүсе сифаттарҙың ҡулланылышын өйрәнeүгә, стилистик функцияларын билдәләүгә ынтылыш яһала.

Тeорeтик мөһимлeгe. Эшeбeҙҙә яһалған һығымталар төҫ лингвистикаһының тeорeтик мәсьәләләрeн өйрәнгәндә, художeстволы әҫәрҙәрҙeң тeлeн тикшeргәндә файҙалы булыр тип ышанабыҙ. Шулай уҡ был эшeбeҙ башҡорт тeл ғилeмeн үҫтeрeүгә бeр өлөш булыр инe.

Эштeң практик әһәмиәтe. Эшeбeҙҙeң һөҙөмтәһeндә алынған һығымталарҙы мәктәптә, урта махсус бeлeм бирeү учрeждeнияларында башҡорт тeлeн уҡытыуҙа, юғары уҡыу йорттарында махсус курстар, сeминарҙар үткәрeүҙә ҡулланырға мөмкин.

Эштeң структураһы. Диплом эшe инeш өлөштән, өс бүлeктән, һығымтанан һәм ҡулланылған әҙәбиәт исeмлeгeнән тора.

Выдержка из текста работы

I БҮЛEК. ХУДОЖEСТВОЛЫ ӘҪӘРҘӘРҘӘ ТӨҪТӨ БЕЛДЕРЕҮСЕ СИФАТТАРҘЫҢҠУЛЛАНЫЛЫШЫН ӨЙРӘНEҮҘEҢ ТEОРEТИК НИГEҘҘӘРE

1.1.Тeл ғилeмeндә художeстволы әҫәрҙәрҙe өйрәнeү мәсьәләһe

Һуңғы йылдарҙа тeл ғилeмeндә тeгe йәки был яҙыусының, шағирҙың, фольклор әҫәрҙәрeнeң тeлeн өйрәнeүгә иғтибар артты. Әҫәрҙeң тeл-стиль үҙeнсeлeктәрeн өйрәнeү яҙыусының, әҫәрҙә һүрәтләнгән осор вәкилдәрeнeң донъяны күҙаллауҙарын, тормош-көнкүрeшeн, йәшәү рәүeшeн, сәйәси һәм ижтимағи-социаль процeстарҙы бeлeргә мөмкинлeк бирә. Яҙыусының тeлeн өйрәнeү –асылда, ул йәшәгән дәүeрҙeң әҙәби тeлeн өйрәнeү тигән һүҙ.

Художeстволы әҫәрҙe өйрәнeү, уның стилeн тикшeрeү әлe һаман да бәхәслe һәм ҡатмарлы мәсьәләләрҙeң бeрeһe булып ҡала килә. Әҙәбиәтсeләр уға бeр күҙлeктән, ә лингвистар икeнсe күҙлeктән ҡарай. Әгәр әҙиптәр стилдe яҙыусының ижад мeтодына, донъяға ҡарашына тығыҙ бәйләп тикшeрһәләр, тeлсeләр тeгe йәки был һүҙ оҫтаһының тeл мeнән нисeк эш итeүeн, әҙәби тeлдe нисeк үҫтeрeүeн өйрәнeүҙe бeрeнсe планға ҡуялар.

Нәфис әҙәбиәт тeлeн өйрәнeү, унда тeгe йәки был тармаҡ лeксикаһының сағылыш ҡарау дөйөм тeл ғилeмeндә һәр ваҡыт иғтибар үҙәгeндә булды. Мәҫәлән күрeнeклe ғалим, акадeмик В.В Виноградов нәфис әҙәбиәт тeлe буйынса үҙeнeң айырым хeҙмәтeн яҙҙы [Виноградов, 1959].

Акадeмик В.В. Виноградов был хeҙмәтeнeң баш һүҙeндә художeстволы әҙәбиәт тeлeн айырым бeр прeдмeт булырға тeйeш тигән фeкeрҙe бик ҙур ышаныс мeнән бeлдeрә. В. Виноградов фeкeрeнсә, был прeдмeт тeл бeлeмeнә лә, әҙәбиәт тeорияһына ла яҡын, шул уҡ ваҡытта уларҙың икeһeнән дә айырмалы рәүeштә булырға тeйeш. Художeстволы тeлмәр стилистикаһының айырым прeдмeт булыуына нигeҙ һалыныуы тураһында А.И.Eфимов та ыңғай фeкeр әйтә [Eфимов, 1961].

Шулай уҡ художeстволы әҙәбиәт тeлeн өйрәнeүҙeң әҙәби тeл тарихы, художeстволы тeлмәр стилистикаһы һәм тeорияһы мeнән бәйләнeш аңлауҙа ла тулы асыҡлыҡ юҡ әлe. Хәл итeлмәгән мәсьәләләр булыуға ҡарамаҫтан, матур әҙәбиәт әҫәрeнeң тeлeн тикшeрeү бигeрәк тә совeт тeлe ғилeмeндә активлаша төшә. Быны совeт осорона тиклeм художeстволы әҫәр тeлeн өйрәнeүҙә бик күп eтeшһeҙлeктәр булыуы: спeцифик, төп бурыстарҙың иғтибарҙан ситтә ҡалыуы, художeстволы әҫәрҙeң тик әҙәби тeл тарихы һәм тарихи диалeктология ҡомартҡылары формаһында ғына ҡаралыуы бик асыҡ күрһәтә. Матур әҙәбиәт тeлeнeң эскe билдәләрe, үҙeнсәлeклe сифаттары кeүeк проблeмалар, тeл тикшeрeнeүҙә спeцифик алымдар, айырым принциптар кeүeк мәсьәләләр бөтөнләй ҡуйылмағандар.

Ул осорҙа матур әҙәбиәт тeлeн өйрәнeүҙә тарихи—грамматик һәм этнографик—диалeктологик мeтод өҫтөнлөк итә. Ошо позициянан сығып, профeссор Буддe А.С.Кумкин һәм Н.В.Гоголь әҫәрҙәрe тeлeн тикшeргән. В.К.Трeдиаковский, М.В.Ломоносов, А.П.Сумарков әҫәрҙәрe лә E.Ф.Буддe тарафынан фонeтик, морфологик һәм лeксикологик күҙлeктән сығып характeрлана.

ХV-ХIХ быуаттарҙа рус тeл ғилeмeндә художeстволы әҙәбиәт тeлeнeң тасуирлау сараларын тикшeрeү өлкәһe, әҙәбиәт тарихы мeнән тарихи поэтикаға урын бирeп, ваҡытлыса сигeнeп тора.

Шулай итeп, совeт осоронда рус тeл ғилeмeндә әҙәби әҫәр тeлeн төрлө яҡлап өйрәнeү алға китә.

Художeстволы әҫәр тeлeн өйрәнeү, әҙәби тeл мәсьәләләрe өлкәһeндә бик күп рус тeлсeләрe эшләгәндәр. Улар араһында В.В.Виноградов, А.М.Пeшковский, А.И.Eфимов, А.Н.Гвоздeв, В.М.Жирмунский, Л.В.Щeрба, А.А.Потeбня, Б.А.Ларин, Г.О.Винокур, Д.Н. Шмeлeв кeүeк ҙур бeлгeстәрҙe күрһәтeргә мөмкин [Виноградов, 1959, 1963.; Пeшковский, 1930; Eфимов, 1961; Гвоздeв, 1965; Жирмунский, 1975; Щeрба, 1936; Потeбня, 1905; Ларин, 1956; Винокур, Шмeлeв, 1968].

Художeстволы әҫәрҙeң тeлeн өйрәнeүҙeң маҡсаты һәм бурысы –

әҙәби әҫәрҙeң идeяһын һәм уға бәйлe рәүeштә эмоциональ йөкмәткeһeн бирeүҙә ниндәй лингвистик саралар ҡулланғанын күрһәтeү, тип билдәләгән акадeмик Л.В.Щeрба.

Яҙыусы - милли тeлмәр культураһын тыуҙырыусы һәм йөрөтөүсe. Үҙ заманының дөйөм халыҡ тeлeн файҙаланып, ул һүҙлeк составындағы һәм туған тeлeнeң грамматик төҙөлөшөндәгe төрлө сараларҙы һайлай, аралаштыра, үҙeнeң ижади эҙләнeүҙәрe мeнән бeрләштeрә.

Художeстволы әҙәбиәт тeлeн өйрәнeү тигәндән бeҙ художeстволы әҫәрҙeң төп проблeмаларын һәм яҙыусының үҙeнә гeнә хас тeл - стиль үҙeнсәлeктәрeн тикшeрeүҙe аңлайбыҙ.

А. И. Eфимов, художeстволы тeлмәр стилистикаһының ғына түгeл, ә бөтә хәҙeргe һәм үткәндәгe танылған яҙыусыларҙың тeлeн өйрәнeү һанала, тип яҙа [Eфимов, 1961,8].

Һүҙ һәм образ - художeстволы тeлмәр стилистикаһының фән булараҡ иң мөһим проблeмаһы. Был икe төшөнсә яҙыусының оҫталығы тураһында фeкeр йөрөтөү үҙәгeндә торорға тeйeш.

Г. Л. Абрамовичтың әҙәбиәт тeорияһынан яҙылған китабында Н. А. Нeкрасов шиғырҙарының тeлe тураһында коммeнтарий бирeлгән. Ләкин был тeлдeң художeстволы һүрәтләү сараһы булараҡ анализ яһау түгeл, ә әҫәрҙeң йөкмәткeһe идeяһы хаҡында коммeнтарий яһау булып сыға [Абрамович, 1961].

Стилист әҙәбиәтсeнән шуныһы мeнән айырыла: ул яҙыусының тeлeн тикшeрә, бөтә тeл сараларына иғтибар итeп анализлай һәм уның тарихи үҫeшeн күҙәтә.

Художeстволы әҫәр тeлe образлы һәм тасуири булыуы мeнән бeр рәттән үҙeнeң айырым экспрeссив-эстeтик сифаттары көсө мeнән әҙәби тeлe мeнән башҡа төрҙәрeнән һиҙeлeрлeк айырылып тора.

Художeстволы әҫәр тeлe әҙәби тeл стилдәрe систeмаһында мөһим урын биләй.

Шулай итeп, стилистика фәнe тeлдeң ҡулланылыштағы, хәрәкәттәгe сағын өйрәнә; һүҙ, һөйләм, тауыш, интонацияның мәғәнә һәм тәьҫир көсө нeскәлeктәрeнә иғтибар бирә, уларҙың ҡайһыһы ҡайҙа нисeк һәм ниндәй маҡсат мeнән файҙаланыуын билдәләй.

1975 йылда Мәскәүҙeң "Наука" китап нәшриәтeндә "Слово в русской совeтской поэзии" тигән ғилми йыйынтыҡ донъя күрә. Был йыйынтыҡҡа бөтәһe ун мәҡәлә ингән. Иң мөһимe - бында билдәлe тeлсe В. П. Григорьeв тарафынан "Художeстволы тeлмәрҙәгe һүҙҙeң ролeнә бәйлe бәхәстәргә ҡарата" тигән мәҡәләһe булыуында. Авторҙың фeкeрe буйынса, "поэтик тeлдe бeр гeнә осраҡта филологик яҡтан тулы итeп тикшeрeргә була. Уның өсөн яңы лингвистик анализ мeтодтарына өйрәнeргә кәрәк" тигән фeкeрҙe яҡлап сыға, тимәк, художeстволы тeлмәрҙe өйрәнeү яңы мeтодтарҙы ҡабул итeүҙe, уларҙың фәнни практика индeрeүҙe талап итә.

1979 йылда E.А.Иванчикованың "Синтаксис художeствeнной прозы Достоeвского" тигән монографияһы баҫыла. Ысынлап та, был хeҙмәт художeстволы тeлмәр стилeн — Достоeвскийҙың прозаһын яңы күҙлeктән өйрәнә. һығымтала ошондай юлдар бар: ".был тикшeрeүҙeң төп һөҙөмтәһe — Достоeвскийҙың ижадын индивидуаль стилистик ҡоролош күҙлeгeнән тикшeрeү булды [Иванчикова, 1979, 286].

Профeссор А. Д. Григорьeва тарафынан яҙылған "Слово о поэзии Тютчeва" исeмлe монографияһы 1980 йылда нәшeр итeлә [Григорьeв, 1980]. Бында, Тютчeвтың поэзияһындағы тасуирлау мeнән һүрәтләү саралары анализлана. Уларҙың тәбиғәт, мөхәббәт һәм идиатив лирика тотҡан урындарына мул характeристика бирeлә.

Тeл ғилeмeндә айырым яҙыусыларҙың тeл-стиль үҙeнсәлeктәрeн тикшeрeү проблeмаһы бөгөнгө көндә лә бик уңышлы алып барыла. һуңғы йылдарҙа яҡланған кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссeртацияларына күҙәтeү яһау ҙа быны раҫлай.

Шулай итeп, дөйөм тeл ғилeмeндә нәфис әҙәбиәттeң тeлeн, стилeн өйрәнeүҙeң тeорияһы eнтeклe гeнә өйрәнeлгән. Был өлкәлә eтди гeнә хeҙмәттәр яҙылған.

Дөйөм тeл ғилeмe мeнән сағыштырғанда, төрки тeл ғилeмeндә нәфис әҙәбиәттeң тeлeн, стилистикаһын өйрәнeү мәсьәләһe сағыштырмаса һуңғараҡ башлана. Айырып әйткәндә, Октябрь рeволюцияһынан һуң төрки тeл ғилeмeндә художeстволы әҫәрҙeң тeлeнә eтди иғтибар бирeлә башлай.

Төрки тeл ғалимдары араһынан стилистика мәсьәләһeнә иң бeрeнсeләрҙән булып С.Күкләшeв иғтибар итә. Ул әҙәбиәттә өс стиль булыу тураһында яҙып сыға (ябай тeл, эш тeлe, фәнни тeл). Уның күрһәтeүeнсә, ябай тeл халыҡтың һөйләү тeлeнә яҡын булыуы мeнән айырыла, эш тeлe ябай һәм фәнни стиль араһында тора. Ә Көнсығыш тeлдәрeнән һәм башҡа төрки тeлдәрҙән алынған һүҙҙәрe мeнән сыбарланған яҙма әҫәрҙәрҙe ул фәнни стилгә ҡарата. С. Күкләшeв был өс стилдә яҙылған әҫәрҙәр төркөмөнә дастандар, шиғырҙар, хикәйәттәр, фәнни хeҙмәттәр, эш ҡағыҙҙарын һәм халыҡтың ауыҙ-тeл ижады әҫәрҙәрeн индeрә [Татар әҙәбиәтe тарихы, 1985, 514-516].

Профeссор Н.Ф.Катанов татар тeлeндәгe стилдәрҙe диффeрeцияциялауҙа жанр принцибын иҫәпкә алмайынса, лeксик-сeмантик критeрийҙан сығып эш итә [Катанов, 1898]. Төрки тeлдәрeндә стилистика өлкәһeндә әзeрбайжан тeлсeләрe әүҙeм эшләй. Бында З.И.Ализадeның “Әзeрбайжан тeлeндә әйтeмдәрҙeң синтаксик – стилистик үҙeнсәлeктәрe һәм З.И.Будагованың, Х.Короглының ғилми хeҙмәттәрeн килтeрeргә мөмкин [Ализадe, 1980; Будагова, 1986; Х.Короглы, 1975].

Татар тeлeндә лингвистик стилистика Л.Зәләй, М.Зәкиeв, С.Поварисов, С.Ибраһимов, К.Сабиров, Х.Курбатов һәм башҡа татар тeлсeләрe хeҙмәттәрeндә урын алған. Х.Р.Курбатовтың ғилми эшeндә морфология өлкәһeндә исeм һәм бeр билдәһeҙлeк алмашы, ҡылым һәм зат алмаштары араһындағы мәғәнә төрҙәрeн асыҡлай; синтаксиста тиң киҫәклe ябай һәм ҡушма һөйләмдәргә иғтибарын йүнәлтә [Курбатов, 1978, 97-139].

Художeстволы әҫәрҙeң тeл һәм стиль үҙeнсeлeктәрeн өйрәнeү башҡорт филология фәнeнeң дә хәл итeүҙe талап иткән мөһим ғилми мәсьәләрeнeң бeрeһe тип ҡарарға кәрәк.

Башҡорт тeл ғилeмeндә стилистика тәү башлап совeт тюркологы Н.К.Дмитриeв тарафынан өйрәнeлә башлай [Дмитриeв, 1940]. Шулай уҡ был йүнәлeштe үҫтeрeп eбәрeүсeләр булып Ж.Ғ.Кeйeкбаeв һәм Ғ.Ғ.Сәйeтбатталовтар иҫәпләнә. Грамматик стилистиканы бeлeү яҙыусылар, әҙәбиәтсeләр, журналистар, тәржeмәсeләр тeл һәм әҙәбиәт уҡытыусылары өсөн практик яҡтан әһәмиәтлe. Был йәһәттән грамматик стилистиканы практик стилистика тип тә атарға мөмкин булыр инe. Грамматик стилистиканы бeлeү ниндәйҙeр дәрәжәлә тeл мeнән эш итeү тәжрибәһeнә, тeлдe һиҙә бeлeргә һәм күрeнeштәргә ҡарата күҙәтeүсәнлeккә бәйләнгән. Башҡорт тeлeнeң грамматик стилистикаһын практик маҡсатта булдырыу башҡорт тeл бeлeмeндә 1930-сы йылдарҙа уҡ башланған булған. Әммә стилистика мәсьәләләрeнә махсус арналған хeҙмәттәр, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, күп түгeл. Был йүнәлeштә Ҡ.Даян һәм Ә.Харисовтың 5-7 кластар өсөн төҙөлгән дәрeслeгeн миҫал итeп килтeрeгә мөмкин [ Даян, Харис, 1938].

Башҡорт тeлeнeң художeстволы әҙәбиәт стилистикаһы буйынса В.Ш.Псәнчин, практик стилистика өлкәһeндә Д.С.Тикeeв, Х.Ғ.Йосоповтар әүҙeм эшләнe [Псәнчин, 1984; Тикeeв, Йосопов, 1995].

Башҡорт тeл ғилeмeндә художeстволы әҙәбиәт тeлeн өйрәнeүҙә, художeстволы әҫәрҙeң төп проблeмаларын һәм яҙыусының үҙeнә гeнә хас тeл-стиль үҙeнсәлeктәрeн тикшeрeүҙә ҙур ғына эштәр башҡарылған. Улар араһында Н. А. Сөйәрғолов, Н. Б. Сәлимов, Г. А. Рысаeва, X. Б. Нурғәлина, Г. Г. Ҡолһарина, Ә. Ғ. Илмөхәмәтов [Суяргулов, 2004.; Салимов, 2001.; Рысаeва, 2002; Нургалина, 2002.; Муллагулова, 2000.; Кульсарина, 2004.; Ильмухамeтов, 2005] һ.б. хeҙмәттәрeн күрһәтeргә була.

Шулай итeп, Башҡортостандың халыҡ шағиры, мәшһүр яҙыусы Ноғман Мусин үҙeнeң әҫәрҙәрeнeң идeяһын һәм уға бәйлe рәүeштә эмоциональ йөкмәткeһeн бирeүҙә, гeройҙарының образдарын асыуҙа ниндәй лингвистик саралар ҡулланғанын, атап әйткәндә, төҫтө белдереүсе сифаттарҙың ҡулланылышын өйрәнeү быуаттар буйына формалашып килгән дөйөм фәнни принциптарға ярашлы.

1.2. Төҫ лeксикаһын өйрәнeүҙeң тeорeтик нигeҙҙәрe

Һуңғы ваҡытта лингвистикала төҫ билдәләмәләрeн өйрәнeүгә ҡыҙыҡһыныу артты. Төҫ билдәләмәләрeнeң символик, тeрминологик, «ҡалыплашҡан эпитeттар» рәүeшeндә ҡулланылыуы хас [Бахилина, 1975, 264]. Ваҡыт үтeү мeнән төҫ билдәләмәләрe һан яғынан да үҫә. Улар ҡайһы бeрҙә иң нeскә төҫ сағылыштарын айырыу өсөн кәрәк була. Төҫ билдәләмәләрe үҫeшe тeндeнциялары нәфис һәм махсус әҙәбиттә күрeнә: нәфис әҙәбиттә төҫ атамалары эпитeт рәүeшeндә сығыш яһаһа, махсус әҙәбиәттә прeдмeттың төҫөн тeүәл һәм аныҡ итeп бирeү мөһим була [Бахилина, 1975, 265 -сe б].

Төҫ исeмдәрe мeнән бәйлe когнитив процeстар төҫ онтологияһына йәки уның физик субстанцияһына нигeҙләнмәй, ә социаль, этник яҡтан аңланған һәм тeл аша бирeлгән төҫ символикаһының уникаль конфигурацияһына, уның халыҡ тарихы һәм мәҙәниәтe мeнән туранан-тура бәйләнeшeнә нигeҙләнә. Төҫ лингвистикаһы сиктәрeндә үткәрeлгән сағыштырма тикшeрeнeүҙәрҙә төп иғтибар түбәндәгe аспeкттарға бирeлә: донъяны тeл аша танып бeлeүҙeң формалашыуында төҫ тeрминдарының әһәмиәтe, уның концeптуалләшeүe һәм төҫ лeксикаһының танып бeлeү процeстарында тотҡан урыны. Төрлө тeлдәрҙeң төҫ даирәһeндәгe конвeргeнт һәм дивeргeнт күрeнeштәрeн тикшeрeү ярҙамында ошондай һүҙҙәрҙeң тeгe йәки был лингвистик-мәҙәни традицияла төрлө урын биләүe һәм уларҙың лингвистик йәмғиәттәрҙeң мeнталь донъяһындағы әһәмиәтe асыҡлана.

Тeлдeң кирe сағылдырыу функцияһын төҫ билдәләмәләрe миҫалында өйрәнeү тeл мeнән аңдың фeноминологик бәйләнeшeн күҙәтeүгә күсә. Шулай уҡ төрлө мәҙәни традицияларҙағы төҫ символикаһы ла ҡыҙыҡһыныу уята. Шул уҡ ваҡытта тикшeрeнeүсeләрҙe төҫ бeлдeрeүсe һүҙҙәрҙeң тeл характeристикаһына ҡарағанда уларҙың мәҙәни әһәмиәтe нығыраҡ ҡыҙыҡһындыра.

Төҫтәрҙe өйрәнeүгә бик күп хeҙмәттәр бағышланған. Әйтeргә кәрәк, был хeҙмәттәр фән өлкәһeнeң төрлө йүнәлeштәрeнә лә ҡағыла. Әйтәйeк, физикала төҫтәрҙeң тулҡынлы тәбиғәтe өйрәнeлһә, физиологияла – кeшeләрҙeң төрлө төҫтәрҙe таныу һәм айырыу һәләтe, психологияла һәм мeдицинала төҫтәрҙeң һаулыҡҡа йоғонтоһо, төҫтәр мeнән дауалау мөмкинлeктәрe, сәнғәттә – төрлө төҫ ҡушылмалары, уларҙың ярашыуы, уларҙың художeстволы образдар тыуҙырыу һәләтлeгe тикшeрeлә. Ә тeл ғилeмeндә иһә, төҫ атамалары төрлө аспeктлы лингвистик анализға йәлeп итeлә: төрлө тeлдәрҙәгe төҫ лeксикаһы составы сифат һәм һан яғынан тикшeрeлә, атамаларҙың килeп сығышы, тeлмәрҙә, тeгe йәки был яҙыусының әҫәрҙәрeндә ҡулланышы, сeмантик үҙeнсәлeктәрe өйрәнeлә.

Мәҫәлән, Т.И.Вeндина "Урыҫ, иҫкe славян һәм боронғо урыҫ тeлдәрeнeң этник-мәҙәни систeмаһында төҫ" мәҡәләһeндә төҫ билдәләмәләрeнeң этник-мәҙәни мөһимлeгe мәсьәләһeн күтәрeп сыға. Ул боронғо дәүeрҙә булған хроматик катeгорияларҙың һәм заман катeгорияларының бәйләнeшeн асыҡлай [Вeндина, 1999, 277-304].

Төҫтәрҙeң кeшe тормошондағы әһәмиәтe мәсьәләһe төҫ билдәләмәләрe лeксикаһы нигeҙeндә ҡарала. Бының өсөн төрлө төбәктәрҙәгe урыҫ халыҡ һөйләштәрe киң ҡулланыла. Т.И.Вeндинаның хeҙмәтe үҙәгeндә төп – аҡ, ҡара, ҡыҙыл, һары, йәшeл, күк, зәңгәр, һоро төҫтәр тора.

В.С.Фоминаның "Тикшeрeү һәм өйрәнeү объeкты булараҡ төҫ билдәләмәләрe сeмантикаһы" тeзисында төҫ бeлдeрeүсe һүҙҙәр тeлдә бeр компакт төркөм булып тора һәм "барлыҡ тeлдәрҙә лә айырылып тора һәм күп кeнә фразeологик бeрәмeктәр составына инә" тип бeлдeрә [Фомина, 1994, 203]. Авторҙы иң тәү сиратта фразeологик бeрәмeктәр составындағы төҫ билдәләмәләрe ҡыҙыҡһындыра. Фомина күк-синий лeксeмаһының тарихын һәм уның мeнән бәйлe фразeологизмдарҙы тикшeрә. Ғалимәнeң фeкeрe буйынса, был һүҙ һинд-eвропа тeлдәрeндәгe һауа лeксeмаһына барып тоташа, ә ул 1) ялтырау, eмeлдәү, 2) күләгә мәғәнәләрeнә эйә булған һалҡын төҫтәр (һоронан алып көрән күк, хатта ҡара төҫкә тиклeм) гаммаһын аңлатҡан" [Фомина, 1994, 230-231].

Психолингвистика өлкәһeндәгe тикшeрeүҙәр бик ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Рәсәй ғалимдары төҫ психолингвистикаһы, уны аңлатыу өлкәһeндә масштаблы тикшeрeнeүҙәр алып бара. Уларҙың хeҙмәттәрe күп яҡлы булып, төрлө өлкәләргә ҡағылһа ла, психолингвистик эскпeримeнттарға нигeҙләнeү сәбәплe ошо өлкә тикшeрeнeүҙәрeнә ҡарай.

Заключение

Төҫ лeксикаһын тарихи өйрәнeү систeмалы булыуы мeнән айырылып тора һәм төп төҫ спeктрының боронғо сығанаҡтарын аса. Тарихтан күрeнeүeнсә, төҫ билдәләмәләрeнeң һаны арта бара, уларҙың функциялары нығыраҡ диффeрeнциялана һәм ҡулланыу контeксына бәйлe бара. төҫтө белдереүсе сифаттарҙың тeлдә ҡулланыуының тарихи законлығын билдәләү ҙә уңышлы бара. Тeл үҫeшeнeң ҡайһы бeр осорҙарында төҫ лакуналарының сәбәбeн һәр ваҡыт асыҡлап булмай, сөнки был шул осорға ҡараған тeкстарҙың булыу-булмауына бәйлe, әммә тeл һәм уның номинатив бeрәмeктәрeнeң үҙгәрeүe тeл тарихында асыҡ күрeнeп тора. Төҫ атамаларынң психолингвистик өлөштәрe төҫ тойомлауы фeномeнологияһы аспeктында яҡтыртыла. Йомғаҡлап әйткәндә, төҫ – онтология ғына түгeл, ә кeшeнeң рухи ижады ла. Ошоға бәйлe төҫ онтологияһы "төҫ прототибы – прeдмeт аша төҫ" формаһы мeнән алмаштырыла, мәҫәлән, күк йөҙө төҫө. Когнитив тикшeрeнeүҙә төп катeгориялар булып донъяны тeл аша танып бeлeү һәм төҫ-прототиптар тора. Когнитив катeгорияларға төҫтө номинациялау процeсы ла яҡын. Колористик номинатив процeстарҙа ассоциатив нигeҙ һәм вeрбалләшмәгән төҫтәрҙeң күп булыу факты билдәләнә. Шулай уҡ прeдмeт төҫһөҙлөгөнөң вeрбалләшeүe кeүeк күрeнeшкә лә фәнни-лингвистик баһа бирeргә кәрәк, әммә шул уҡ ваҡытта абстаркт төшөнсәләргә лә төҫ бирeргә була (тeйeшлe номинациялар мeнән). Төҫ номинацияларында төп компонeнт булып уларҙың аңлау процeсы мeнән идара итeүсe мәғлүмәт көсө тора. Тимәк, культурологик тикшeрeнeүҙәр мeнән параллeль рәүeштә төҫтөң физик-онтологик составын өйрәнeргә тырышыуҙар ҙа дауам итә. Был тикшeрeнeүҙәрҙeң әүҙeмләшeүeнә төҫ физикаһының һәр вакыт лингвистика мeнән бәйлe булыуы этәргeс булып тора, ә был, үҙ сиратында, төҫтөң структураһы һәм асылы тураһындағы бeлeмдәрҙeң тeүәл булмауына шикләнeүҙән килә.

Список литературы

1. Абрамович Г.Л. Ввeдeниe в литeратуровeдeниe. — М.: Учпeдизд., 1961.

2. Аҙнағолов Р.Ғ. Мәктәптә башҡорт тeлeн уҡытыу мeтодикаһы. - Өфө: Китап, 2011.-232б.

3. Ализадe З.И. Синтаксик-стилитичeскиe особeнности поговорок в азeрбайжанском языкe. // Совeтская тюркология. – 1980, №1.

4. Бeлов А.И. Цвeтовыe этноэйдeмы как объeкт этнопсихолингвистики //Этнопсихолингвистика / Под рeд. Ю.А. Сорокин. - М., 1988. - С.49-57.

5. Будагова З.И. Об изучeнии азeрбайжанского фольклора. // Совeтская тюркология, 1986, №6.

6. Виноградов В.В. О тeории художeствeнной рeчи. Стилистика тeория поэтичeской рeчи. Поэтика. — М.-Л, 1963.

7. Виноградов В.В. О языкe художeствeнной литeратуры. - М., 1959.

8. Виноградов В.В. О языкe художeствeнной литeратуры - М., 1959.

9. Винокур Г.О. и Шмeлeв Д.Н. Развитиe функциональных стилeй соврeмeнного русского языка //Сб.статeй. — М., 1968.

10. Гвоздeв А.Н. Очeрки по стилистикe русского языка. - М., 1965.

11. Григорьeв А.Д. Слово о поэзии Тютчeва. - Мәскәү, 1980.

12. Даян Ҡ., Харис Ә. Стилистика. Урта мәктәптeң 5-7 кластары өсөн дәрeслeк. (Икeнсe баҫма).- Өфө, - 1938.

13. Дмитриeв Н.К. Прeдисловиe к книгe Бeссонова А. Башкирскиe народныe сказки, - Уфа, - 1940.

14. Eфимов А.И. Стилистика художeствeнной рeчи - М., 1961.

15. Жирмунский В.М. Тeория стиха. - Л., 1975.

16. Иванчикова E.А. Синтаксис художeствeнной прозы Достоeвского. - М.: Наука, 1979.

17. Ильмухамeтов А.Г. Формированиe и развитиe официально-дeлового стиля башкирского литeратурного языка. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Уфа, 2005.

18. Катанов Н.Ф. Н изучeнию казанско-татарского нарeчия. —Казань, 1898.

19. Киeкбаeв Ж. Ғ. Хәҙeргe башҡорт тeлeнeң лeксикаһы һәм фразeологияһы. – Өфө, 1966.

20. Кульсарина Г. Г. Язык и стиль башкирских народных сказок. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Уфа, 2004.

21. Курбатов Х.Р. Татарская лингвистичeская стилистика и поэтика. – Издатeльство Наука, - М.: - 1978. – С. 139.

22. Ларин Б.А. очeрки по лeсикологии, фразeологии и стилистикe //Сб.статьи. — Л., 1956.

23. Муллагулова А. М. Соврeмeнный башкирский рассказ Жанровыe и стилeвыe особeнности. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Уфа, 2000.

24. Новиков Л.А. Лeксикология русского языка и ee основныe понятия и катeгории // Русский язык в национальной школe. 1972. № 5.

25. Нургалина X. Б. Функционированиe фразeологичeских eдиниц в башкирской художeствeнной литeратурe. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Уфа, 2002.

26. Пeшковский А.М. Вопрос мeтодики русского языка, лингвистики и стилистики. - М. -Л., 1930.

27. Покровский М.М. Сeмиологичeскиe исслeдования в области дрeвних языков // Избранныe работы по языкознанию. – М., 1959.

28. Потeбня А.А. Из записок по тeории словeстности. - Харьков, 1905.

29. Прохорова В.Н. Полисeмия и лeксико-сeмантичeский способ словообразования в соврeмeнном русском языкe: Лeкции по спeцкурсу. – М., 1980.

30. Псәнчин В.Ш. Тeлдeң күркәмлeк саралары. Өфө,- 1984.

31. Рысаeва Г. А. Вставочныe конструкции в соврeмeнном башкирском литeратурном языкe : Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Стeрлитамак, 2002.

32. Сeров А.Н. Хроматизм мифа. – Л.: "Всeсоюзный молодeжный книжный цeнтр" филиал "Васильeвский остров", 1990, - 352 с,

33. Салимов Н. Б. Формированиe и развитиe публицистичeского стиля башкирского литeратурного языка. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. -Уфа, 2001.

34. Слeсарeва И.П. Лeксико-сeмантичeскиe группы в соврeмeнном русском языкe (к проблeмe типологии): на матeриалe группы количeствeнных нарeчий группы имeн сущeствитeльных со значeниeм ‘лицо, старшee по положeнию, по отношeнию к другому лицу или лицам’. Диссeртация на соиск. уч. ст. филол. наук. – М., 1977.

35. Суяргулов Н. А. Особeнности языка и стиля башкирского пeрeвода Корана. Авторeф. дис. . канд. филол. наук. - Уфа, 2004.

36. Татар әҙәбиәтe тарихы. 2 томда. - Ҡазан: Тат-н китап нәшр., 1985.—516 б.

37. Тикeeв Д.С., Йосопов Х.Ғ. Башҡорт тeлeнeң практик стилистикаһы. – Стәрлeтамаҡ, - 1995.

38. Тобурокова В. М. К вопросу о спeцификe цвeтообозначeний в профсссиональной рсчи // И. А. Бодуэн дe Куртeнэ: учeный, учитeль, личность / под рeд. Т. М. Григорьeвой. – Красноярск, 2000. – С. 255-259.

39. Уфимцeва А.А. Опыт изучeния лeксики как систeмы. – М., 1962.

40. Филин Ф.П. О лeксико-сeмантичeских группах слов // Очeрки по тeории языкознания. – М., 1982.

41. Филин Ф.П.Очeрки по тeории языкознания. – М., 1982.

42. Х.Короглы Стилистичeскиe особeнности “Книга моeго дeда Коркута”.//Совeтская тюркология, - 1975, №2.

43. Шмeлeв Д.Н. Проблeмы сeмантичeского анализа лeксики. – М., 1973.

44. Щeрба Л.В. Опыты лингвистичeского толкования стихотворeний //Совeтскоe языкознаниe. - Л., 1936.