«Творческий портрет ш. янбаева: перспектива изучения в школе» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ.3

БЕРЕНСЕ БҮЛЕК. Ш. Янбаевтың ижади портреты.6

1.1. Шакир Янбаев – хикәйә оҫтаһы.6

1.2. Повестарының проблематикаһы.17

1.3. Ш.Янбаев романдарының башҡорт романистикаһында тотҡан урыны.26

ИКЕНСЕ БҮЛЕК. Ш. Янбаевтың әҫәрҙәрен мәктәптә өйрәнеү перспективаһы.53

2.1. Яҙыусының биографияһын өйрәнеү.53

2.2. Проза әҫәрен өйрәтеү методикаһы.56

2.3. Ш.Янбаев романдарын мәктәптә өйрәнеү.62

ҺЫҒЫМТА.66

ӘҘӘБИӘТ.70

ҠУШЫМТА.76

Введение

Һәр бер әҙиптең ижады, күп әҫәрҙәре уның биографияһы, тормош юлы, шунда осратҡан кеше яҙмыштары, күргән-кисергән тормош ваҡиғалары һәм бигерәк тә донъяға, ундағы матурлыҡҡа, яҡшыға-яманға тәү башлап күҙе асылған тыуған ере менән тығыҙ бәйләнгән була. Тап бына ошо бәйләнеште асыҡ билдәләгән хәлдә генә, яҙыусының әҫәрҙәрен дөрөҫ баһаларға, шунан сығып, яҙыусы тормошо һәм уның ижады, тормош һәм әҙәбиәт кеүек күренештәрҙе аңларға һәм аңлатырға айырым мөмкинлектәр тыуа. Күренекле яҙыусы Шакир Янбаевтың ижадын байҡағанда, уның хикәйә, повесть һәм романдарын тикшергәндә лә был үҙенсәлектәрҙе ситләп үтеп булмай.

Теманың актуаллеге.Шакир Янбаевтың барлыҡ хеҙмәттәре әлеге көндә тейешенсә баһаланмаған. Мәктәптә тә лә прозаик ижадын өйрәнеүгә ҙур урын бирелмәй. Бары тик журнал, гәзиттәрҙә уның ижады хаҡында мәҡәләләр баҫылып сыҡты. Шунан сығып, эшебеҙҙең маҡсатын билдәләнек- Шакир Янбаевтың әҙәби ижадын ентекләп тикшереү, анализлау, һығымта яһау, мәктәптә өйрәнеү перспективаһын ҡарау.

Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге мәсьәләләрҙе асыҡлау талап ителә:

-Ш.Янбаевты талантлы прозаик булараҡ асыу һәм уның әҫәрҙәренең тәрбиәүи әһәмиәтен күрһәтеү;

-Ш.Янбаевтың әҫәрҙәренең идея-эстетик йөкмәткеһе, тәрбиәүи әһәмиәте һәм әҫәрҙәрен яңы уҡыу стандарттарына ярашлы өйрәнеү.

Өйрәнеү кимәле. Шакир Янбаев башҡорт әҙәбиәте тарихында яҡты эҙ ҡалдырһа ла, уның әҫәрҙәрен әҙәбиәт ғилеме тарафынан тәрән өйрәнелгән тип әйтеп булмай. Прозаик ижады Г. Гәрәева, З. Әлибаев, И. Вәлитов кеүек ғалимдарҙың хеҙмәттәрендә һәм Р. Камал, Р. Солтангәрәев кеүек ҡәләмдәштәренең әҙәби тәнҡит мәҡәләләрендә генә сағылыш таба. Әҙиптең ижади донъяһы монографик планда өйрәнелмәгән, бигерәк тә методик күҙлектән өйрәнгән мәҡәләләр юҡ дәрәжәһендә.

Мәктәп курсында Ш. Янбаев ижадын уҡытыу барышында әхлаҡи тәрбиә биреү, балаларҙы шәхес теп тәрбиәләү һәм мәҙәниәтебеҙгә һөйөү уятыу йүнәлешендә алып барылырға тейеш.

Ш. Янбаев ижадын әҙәбиәт дәрестәрендә уҡытыуҙы өйрәнеүебеҙҙең актуаллеге, шулай итеп, хәҙерге көндә балаларҙа ижтимағи аң тәрбиәләү, замана шарттарында әхлаҡи тәрбиә биреү, уның әҫәрҙәренә осор күҙлегенән баһа биреү мәсьәләләренә тығыҙ бәйләнгән. Ш. Янбаевтың ижади портретын өйрәнеп, яҙыусыныңәҫәрҙәрен яңы уҡыу стандарттарына ярашлы өйрәнеү хеҙмәттең яңылығын тәшкил итә.

Хеҙмәттең төп тикшереү объекты– Ш. Янбаевтың хикәйә, повесть һәм романдары тора.

Эштеңметодологик нигеҙен Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вахитов, Ә. Харисов, Р. Байымов, З. Шәрипова, Г. Гәрәева, З. Әлибаев кеүек ғалимдарҙың хеҙмәттәре тәшкил итте.

Сығарылыш квалификация эшенең ғилми-теоретик әһәмиәте. Хеҙмәт башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы ғилемендә һәм әҙәбиәт дәрестәрен планлаштырғанда, мәктәптә, юғары уҡыу йорттарында, әҙәби кисәләргә файҙалы сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Апробация. Был хеҙмәттең төп талаптары һәм һығымталары түбәндәге мәҡәләлә сағылыш тапты:

1. Алтынбаева А.С. Шакир Янбаевтың “Биләүҙәр-биләместәр” повесының жанр тәбиғәте // Хәҙерге филология һәм журналистиканың көнүҙәк мәсьәләләре. – БДУ РНҮ, 28 апр. 2014. – 14-16-сы биттәр.

Эштең структураһына килгәндә, ул инеш өлөштән, ике бүлектән, һығымтанан, әҙәбиәт исемлегенән, ҡушымтанан тора. Беренсе бүлектә Шакир Янбаев прозаһына дөйөм баһа бирелһә, икенсе бүлектә әҙәбиәт дәрестәрендә яҙыусы ижадын өйрәнеүгә арнала. Тикшереү аҙағында һығымта яһала,ҡушымта ла дәрес өлгөһө һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлеге килтерелә.

Выдержка из текста работы

2.2. Проза әҫәрен өйрәтеү методикаһы

Ш. Янбаев ижады мәктәптә өлөшләтә үтелә. Билдәләгәнсә, уның һуғыш хаҡында повесть-хикәйәләре урта кластарҙа башҡорт әҙәбиәте дәрестәрендә ентекле өйрәнелә.

Ш. Янбаев әҫәрҙәрен үҙләштереү процесында әҙәби әҫәргә анализ үткәреү ҙур роль уйнай. “Улар, нигеҙҙә, традицион типтағы дәрес формаһында башҡарыла” [Хөсәйенов,1993: 330].

Хикәйә жанры бөтә кластарҙа ла өйрәнелә, ә программала V – VIII кластарҙа уға күберәк урын бирелә. Был тәбиғи, сөнки уҡыусы, хикәйәнең үҙенсәлектәрен белмәй тороп, юғары кластарҙа повесть, романдарҙы аңлы ҡабул итә алмай. Шуға күрә V – VIII кластарҙа һәр әҫәрҙе үткәндә хикәйә жанрына хас үҙенсәлектәрҙе ентекле тикшерергә һәм аңлатырға кәрәк.

Хикәйәнең башы, ваҡиғалар үҫеше, тамамланышы була. Бында беҙ хикәйә жанрына хас сюжет элементтарына килеп терәләбеҙ.

Уҡытыусы хикәйәне мәғәнәүи өлөштәргә бүлеп уҡый һәм сюжет элементтарын әйтә.

1. Ваҡиғаларҙың башланыуы.

2. Төйөнләнеш.

3. Ваҡиғалар үҫеше.

4. Кульминация.

5. Сиселеш.

Уҡытыусы хикәйәне уҡып, сюжет элементтарын билдәләү менән генә сикләнмәй, ә һәр береһенең үҙенсәлеген аңлата.

Сюжет элементтарын дөрөҫ билдәләү өсөн әҫәрҙең мәғәнәүи өлөштәрен айыра белергә һәм, һәр береһенә исем биреп, планын төҙөргә кәрәк.

Шулай итеп, хикәйә жанрының үҙенсәлектәрен тикшереү һөҙөмтәһендә уҡыусылар әҫәрҙәге бөтә эпизодтарҙың, хәл-ваҡиғаларҙың һәм геройҙарҙың үҙ-ара тығыҙ бәйләнешен күрә.

Хикәйә жанры буйынса эш, нигеҙҙә V – VI кластарҙа алып барыла.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәрҙең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү, әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Мәҫәлән, уҡытыусы балаларҙы Ш. Янбаевтың “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”әҫәрен анализға әҙерләү маҡсатында, үҙҙәренә оҡшаған бер эпизод йәки картинаны күҙ алдына килтереп һәм шуның буйынса һүрәтләп, уҡыусыларға инша яҙырға бирелә. Иншалар уҡыусыларҙың был эштәрҙе бик яратып башҡарғанлыҡтарын күрһәтә.

Беренсенән, һәр картина, эпизод уҡыусы хыялы менәнтултырылып, өҫтәлеп, үҙенсәлекле итеп күҙ алдына килтерелһә, икенсенән, һәр уҡыусы һүрәтләнгән картинаның үҙенә нисек тәьҫир итеүе, үҙендә ниндәй тойғо уятыуы хаҡында ла яҙа, үҙенең мөнәсәбәтен белдерә [Байымов, 1977: 58]. Өсөнсөнән, күп кенә эштәрҙә картиналар, эпизодтарҙы һүрәтләү анализ менән бергә үрелеп алып барыла. Уҡыусылар һуғышты, әсәнең улын көтөүен, үлем хәбәрен алыуын да һүрәтләп яҙғандар.

Быларҙың барыһын да Ш.Янбаевтың һуғыш тарихын тасуирлаған әҫәрҙәре, айырымлап әйткәндә, уның “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”, “Ике сумка” өйрәнеү миҫалында ҡарап үтәйек. Дәрестәрҙең төп маҡсаты итеп Ш. Янбаев ижадында ватансылыҡ идеяһын асыҡлау, уны уҡыусыларға аңлатыу һәм балалар менән патриотизм темаһы буйынса йәнле фекер алышыу үткәреү кеүек мөһим аспекттарҙы алыу уңышлы буласаҡ.

Ш. Янбаев ижадында һуғыш темаһы. “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәрен өйрәнеү темаһына бағышлап, яҙыусы ижадында тыуған ил һәм уны һаҡлау идеяһын асыҡлау, уҡыусыларға еткереү. “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәре буйынса проблемалы әңгәмә ҡороуҙы маҡсат итеп алып дәрес-лекция, дәрес-әңгәмә үткәрергә мөмкин.

Уҡытыусы әҙиптең ижад юлы, уның әҫәрҙәре тураһында ҡыҫҡаса белешмә биреп, дәрес йәнлерәк үтәсәк. Ш. Янбаев беҙҙең әҙәбиәтебеҙгә 50-60-сы йылдарҙа килеп инде. Яҙыусы Бөйөк Ватан һуғышы тураһында «һалдат» прозаһын башлаусыларҙың береһе булараҡ билдәле булды.

Шулай ҙа Шакир Янбаевты торғонлоҡ осорон билдәләүсе яҙыусыларҙан тип әйтеп булмай. Авторҙың үҙенең дә әҙәбиәткә юлы ауыр һәм һикәлтәле, тип таныштырғандан һуң уҡытыусы кластан тыш уҡырға бирелгән “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”, “Ике бүләк” әҫәрҙәре буйынса уҡыусыларға һорауҙар бирә ала. Был һорауҙар түбәндәге характерҙа булырға мөмкин: Ш. Янбаевтың “Ике бүләк” хикәйәһенең төп геройы кем?; Әҫәрҙә ниндәй ваҡиғалар тасуирлана?; Әсә геройының трагедияһы нимәлә?; Ни өсөн әҫәр “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” тип атала? Уның мәғәнәһе нимәлә?; Автор әҫәрҙә нимәне күрһәтергә ынтыла?

Уҡыусылар түбәндәгесә яуап бирә ала. “Ике бүләк” хикәйәһенең төп геройы Мәрхәбә исеме ҡатын. Ул һуғыштан, аяҡһыҙ ҡайтҡан Һибәтуллаға барлыҡ ауыл халҡын аптыратып уға кейәүгә сыға. Һуңынан дүрт айҙан һуң протез ҡуялар. Һауығып алған мәлдә, Һибәтулла Мәрхәбәгә сумка алып бирә. Оҙаҡ ҡына был сумканы Мәрхәбә иренең йөҙө итеп һаҡлай. Был сумка менән йыш ҡына Өфөгә балалары янына барыр була. Һуңынан өлкән ҡыҙы Нәфисә был сумканан ҡыҙҙары алдында уңайһыҙлана башлай һәм әсәһенә яңы сумка алып бирә.

Тексттың йөкмәткеһе буйынса проблемалы һорауҙар биреп, әңгәмә ҡорорға мөмкин.

Автор уҡыусыларға ни тип өндәшә? Әсә яҙмышы нисек тасуирлана? Һуғыш ни рәүешле күрһәтелә? Яугирҙың батырлығын нисек баһалайһығыҙ? Нисек уйлайһығыҙ, хәҙерге заманда совет яугирҙарының батырлығы ни өсөн ҡаршылыҡлы баһалана?

Уҡытыусы дәрестең бер өлөшөн “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәренең йөкмәткеһенә һалынған төп идеяны, хәҙерге заман шарттары һәм Бөйөк Ватан һуғышына бәйле бәхәстәр менән алып барыу отошло. Сөнки, уҡыусыларҙа йәнле ҡыҙыҡһыныу, уларҙың ижади фекерләү һәләте уяна.

Дәрестәге йәнле фекер алышыу һәм проблемалы ситуацияны хәл итеү барышында уҡыусылар ватансылыҡ һәм патриотизм төшөнсәләренең мәғәнәһен аңлай бара, уларҙың мәсьәләгә ҡарата үҙ фекерҙәре тыуа.Уҡытыусы “Ике бүләк” хикәйәһе буйынса ирекле темаға инша яҙырға тәҡдим итә, был эштең төп маҡсаты: уҡыусыларҙың әҫәргә ҡарата фекерҙәрен белеү. Йомғаҡлау һүҙендә хикәйәләрҙә яугирҙар һәм тыл тормошо тасуирланыуын, геройҙарҙың шәхес булараҡ үҫешен кәүҙәләндереүен әйтә.

Шулай итеп, Ш.Янбаев ижады урта кластарҙа ошондай өлгөлә өйрәнелергә мөмкин.

Повесть жанры тураһындағы төшөнсәне хикәйә менән сағыштырып аңлатыу файҙалы, сөнки уҡыусыға таныш материал ерлегендә яңы теоретик төшөнсә биреү еңелгә тура килә. Ғәҙәттә, күләменә ҡарап, хикәйә менән роман араһында торған жанр тип билдәләйҙәр. Жанр үҙенсәлектәрен асыҡлағанда, повестың үҙенә генә хас билдәләрен күрһәтергә кәрәк.

Бында бөтә ваҡиғалар бер йәки ике герой тирәһенә туплана, геройҙарға бәйле бер нисә сюжет һыҙығы үҫтерелә. Был үҫештә геройҙарҙың үҙ-ара мөнәсәбәтен һүрәтләү төп урынды алып тора.

Төп геройҙы төрлө яҡлап харакерлау юлдары хикәйәгә ҡарағанда байтаҡҡа күп. Геройҙы һүрәтләгәндә автор уның тышҡы ҡиәфәтен, эске донъяһын, уй-кисерештәрен, кешеләргә, тормошҡа мөнәсәбәтен тулы бирергә тырыша. Ошо маҡсатта ул төрлө саралар ҡуллана: портрет характеристикаһы, геройҙарҙың үҙ-ара мөнәсәбәте, эш-хәрәкәте, бәхәстәре, обстановканы һүрәтләү, пейзаж картиналары, телмәр характеристикаһы повесть жанрында киң урын ала.

II быуын Федераль дәүләт дөйөм белем биреү стандартының төп положениеларҙың береһе – универсаль уҡыу эшмәкәрләге формалаштырыу. Мәктәп шарттарында универсаль уҡыу эшмәкәрлеге – ул уҡыу- уҡытыу процесында уҡыусыларҙа белем алыуға ыңғай мотивация булдырыу аша яңы белем, күнекмә һәм компетенцияларҙы үҙ аллы уңышлы үҙләштереү, йәғни уҡый белеү мөмкинлеген биреүсе дөйөмләштерелгән эшмәкәрлек. Был эшмәкәрлек уҡыусы тарафынан социаль тәжрибәне аңлә һәм актив рәүештә үҙләштереү һөҙөмтәһендә формалаша. Шуға ла башланғыс белем биреү системаһының ҡиммәтле ориентирҙарҙың береһе булып уҡыусыларҙы үҙ аллы уҡыу эшмәкәрлеген ойошторорға өйрәтеү (планлаштырыу, контроль, баһалау) тора.Универсаль уҡыу эшмәкәрлеге дүрт блокка бүленә:

1) шәхси; 2) регулятив; 3) танып белеү; 4) коммуникатив.

Яҙыусының “Биләүҙәр-биләместәр” повесы менән уҡыусылар өйҙә танышалар. Элек мәктәп белем биреү үҙәге булһа, ә хәҙер яңы уҡыу стандарттары буйынса иһә уҡытыусы баланы тормошта маҡсат ҡуйып, уны үтәүгә ирешергә, мәғлүмәт табыу юлдарын өйрәтергә тейеш, йәғни мәғлүмәттәрҙе уҡыусы үҙе таба.

Икенсе дәрестә Шакир Янбаевтың төп әҫәрҙәренең береһе – «Биләүҙәр-биләместәр» повесына арнала. Дәрестә повеста заман темаһына хас һыҙаттарҙы һүрәтләү күренештәренең асылын билдәләргә кәрәк. Әҫәрҙә анализ барышында ғаилә, мөхәббәт мәсьәләләренең ҡуйылышы буйынса анализ үткәрелә. Ш. Янбаевтың киң танылыу алған повесына анализ барышында балаларға әхлаҡи һәм рухи тәрбиә биреү, уның нигеҙендә уҡыусыларҙың ижтимағи аңын киңәйтеү мөһим.

«Биләүҙәр-биләместәр» повесы менән танышыу барышында балалар әҫәрҙәге геройҙарҙың үҙенсәлегенә төшөнөргә тейеш. Әҫәрҙә төп геройҙарға: Рәхилә, уның өләсәһе Мәғдәниә әбей, Рамазан, Мәрфуға апай, Резеда кеүек үк образдарға характеристика бирелә. Әҫәрҙә йыш осраған биләүҙәр, биләместәр һүҙҙәрен аңлатып үтәләр.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәренең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Уҡыусыларҙы повесты анализлауға әҙерләү өсөн, уҡытыусы ошондайыраҡ йөкмәткеле һорауҙарға яуаптар әҙерләп килергә, эш биреп ҡайтарырға мөмкин:

1. Әҫәр үҙ эсенә ниндәй осорҙарҙа барған ваҡиғаларҙы ала? Был осорҙо һүрәтләгән урындарҙы иҫкә төшөрөргә.

2. Повеста һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы бер-бер артлы һанап сығырға. Мөһим ваҡиғалар барған урынды күҙ алдына килтерергә һәм һөйләп күрһәтергә.

3. «Биләүҙәр-биләместәр» повесындағы төп образдарҙы, уларҙы ниндәй төркөмдәргә бүлергә мөмкин булыуын, һәр төркөмгә ниндәй образ инеүен билдәләргә.

Ошондай һорауҙарға төркөмдә эшләгән балаларҙан яуап алғандан һуң, уҡыусылар йомғаҡ яһай, һуңынан тулы итеп йомғаҡты уҡытыусы яһап ҡуя.

«Биләүҙәр-биләместәр» повесының йөкмәткеһен үҙләштереү һәм образдар системаһына анализ барышында ныҡ ярҙам итә.

Ш. Янбаевтың «Биләүҙәр-биләместәр» повесын әҙәбиәт дәрестәрендә өйрәнеү балаларға әхлаҡи тәрбиә биреү йүнәлешендә ҡулайлы. Әҙәбиәт дәресендә повестағы замана проблемаларының ҡуйылышына, уларҙың төп геройҙар образы аша ни рәүешле хәл ителеүенә иғтибар бирергә кәрәк. «Биләүҙәр-биләместәр» повесына арналған дәрес проблемалы ситуациялар ярҙамында ойошторолорға һәм уҡыусыларҙың актив ҡатнашлығында үтергә тейеш.

2.3. Ш.Янбаев романдарын мәктәптә өйрәнеү

Шакир Янбаевтың романдарын өйрәнгәндә, иң беренсе этап – ул уҡыусыларҙың ошо ике романды ла өйҙә тулыһынса уҡыуына ирешеү. Уҡыусыны анализға әҙерләү өсөн үҙ аллы эштәр ҙә биреп ҡайтара. Уҡыусылар әҫәрҙә сағылдырған осорҙо; әҫәрҙәге образдар араһындағы төп ҡаршылыҡтарҙың нигеҙе нимәлә икәнлеген асыҡларға; әҫәрҙең проблематикаһы, төп идеяһын асыҡларға тейеш.

Әҫәрҙә халыҡ байлығы – ергә, тәбиғәткә мөнәсәбәт, уның йәмен, байлығын һаҡлау өсөн көрәш темаһының сағылышын өйрәнеү – дәрестең төп бурыстарының береһе. Был дәрестә балалар әҫәрҙең образдар системаһына анализ үткәрә, роман конфликтын булдырыуҙа төрлө образдарҙың ролен өйрәнә.

Ш. Янбаев әҫәрҙәрен үҙләштереү процесында әҙәби әҫәргә анализ үткәреү ҙур роль уйнай. Улар, нигеҙҙә, традицион һәм стандарт булмаған типтағы дәрес формаһында башҡарыла.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәрҙең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү, әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Уҡытыусы балаларҙы Ш. Янбаевтың «Зәңгәр сатыр» йәки «Беүә буйҡайҙары һары тал» романын анализға әҙерләү маҡсатында, үҙҙәренә оҡшаған бер эпизод йәки картинаны күҙ алдына килтереп һәм шуның буйынса һүрәтләп, «Әгәр рәссам булһам» тигән темаға инша яҙырға эш бирә. Иншалар уҡыусыларҙың был эштәрҙе бик яратып башҡарғанлыҡтарын күрһәтә.

Был эштәр әҫәрҙә һүрәтләнгән картиналарҙы уҡыусы нисек һүрәттәге кеүек итеп күҙ алдына килтереүе нигеҙендә яҙылыуы менән әһәмиәтле. Беренсенән, һәр картина, эпизод уҡыусы хыялы менән тултырылып, өҫтәлеп, үҙенсәлекле итеп күҙ алдына килтерелһә, икенсенән, һәр уҡыусы һүрәтләгән картинаның үҙенә нисек тәьҫир итеүе, үҙендә ниндәй тойғо уятыуы хаҡында ла яҙа, үҙенең мөнәсәбәтен белдерә. Өсөнсөнән, күп кенә эштәрҙә картиналар, эпизодтарҙы һүрәтләү анализ менән бергә үрелеп алып барыла.

Уҡытыусының ошо эштәрҙең бер нисәһен генә уҡып үтеүе лә анализға әҙерлектә әһәмиәтле урын тота, уҡыусыларҙың күҙаллау һәләтен үҫтерә, эстетик-эмоциональ тойғоларын байыта.

Уҡыусыларҙы романды анализлауға әҙерләү өсөн, уҡытыусы ошондайыраҡ йөкмәткеле һорауҙарға яуаптар әҙерләп килергә эш биреп ҡайтарырға мөмкин:

Әҫәр үҙ эсенә ниндәй осорҙарҙа барған ваҡиғаларҙы ала? Был осорҙоң төп һыҙаттарын һүрәтләгән урындарҙы иҫкә төшөрөргә. Уларҙың нисек һүрәтләнеүе хаҡында һөйләргә; романда һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы бер-бер артлы һанап сығырға. Мөһим ваҡиғалар барған урындарҙы күҙ алдығыҙға килтерергә һәм һөйләп күрһәтергә; романдағы төп образдарҙы, уларҙы ниндәй төркөмдәргә бүлергә мөмкин булыуын, һәр төркөмгә ниндәй образдар инеүен билдәләргә.

Заключение

Ш. Янбаев прозаның барлыҡ жанрҙарында ла уңышлы ижад иткән әҙип. Үҙенең хикәйә һәм повестарында ул ысын геройҙарын, темаһын тапҡан. Ул ысынлап та, атаһы ҡалдырған изге васыятҡа хыянат итмәгән.

“.Улым минең!

Кеше ғүмере йылғаларға оҡшаш- һәм кемдең үҙ үҙәне, үҙ ярҙары була. Барлыҡ саф, яҡшы шишмәләрҙе үҙеңә йый, сайпылтма, әрәм-шәрәм итмә, ҡәҙерлә. Шулай итһәң генә, ғүмер йылғаң арығанға көс-дарман бирер, сарсағандың һыуһынын ҡандырыр, алҡынып-тулҡынып, халҡың диңгеҙенә барып ҡушылыр” [Янбаев, 1989: 3].

Ул үҙенең әҫәрҙәре менән донъяла Бикбулат исемле ауылдың барлығын бөтә донъяға еткерҙе. Уның “Малаха” исемле хикәйәһе “Женщины мира” журналында баҫылып, 14 телгә тәржемә ителде.

Мәктәптә башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу процесында уҡыусыларға әхлаҡи тәрбиә биреү, уларҙы шәхес булараҡ үҫтереү мөһим урын тота. Ул дөйөм мәктәптә белем биреү йүнәлеше, тәрбиә системаһынан айырылғыһыҙ. Шакир Янбаев әҫәрҙәре был тарафта бай материал булып хеҙмәт итә.

Әҙәбиәттә заман темаларына мөрәжәғәт итеүе менән Ш. Янбаев әҫәрҙәре ҙур ҡыҙыҡһыныу уята, бигерәк тә романдарҙа ҡатмарлы заманда халҡыбыҙҙың яҙмышын сағылдырып. осор проблемаларын алғы планға сығарыуы менән иғтибарға лайыҡ.

Шакир Янбаев прозаһы башҡорт әҙәбиәте тарихында ҙур урын тота. Уның хикәйә, роман-повестары айырыуса актуаль әхлаҡи проблемаларҙы күтәрә. Әҙип үҙ әҫәрҙәрендә заман һулышын сағылдырған, киҫкен үҙгәреүсе ысынбарлыҡты бар конфликт ҡаршылыҡтарында күрһәткән. Художестволы форма йүнәлешендә һәм стилистикаһы буйынса уның әҫәрҙәре башҡорт прозаһы тарихында әһәмиәтле урын биләп тора. Шакир Янбаевтың булмышы хикәйә жанрында баҙығыраҡ һынланды. Янбаев – хикәйә оҫтаһыбулараҡ әҙәбиәтебеҙҙә ул үҙенең йәшәйеш,кеше яҙмышы хаҡында уйланыуҙарға ҡоролған яҙмыш хикәйәләре менән танылды. Бойҙай баҫыуын йә сүпте, таҙа, тиҙәр; ләкин иң таҙа тигәнендә лә ҡара һолоһо килеп сыға. Шакир Янбаев әҫәрҙәре араһында ла төрлөһөнә юлығаһың: бәғзеләрендә мәсьәлә үтә тиҙ хәл ителә, бүтәндәрендә сюжет бер хәтирәгә генә ҡорола ла, һәүетемсә генә осланып ҡуя. Бөтә мәшһүрҙәрҙең әҫәрҙәре (башланғыс осор емештәре) осраҡлы түгел, ә ижади эҙләнеүҙәр сағылышы, ижади үҫеш баҫҡыстары була. Тәүге китаптарында яҙыусының үҙенә генә хас йөҙө бик үк төҫмөрләнеп бөтмәһә лә, һуңынан уның “Гөлбоҫтан яланы”, “Йөрәктау итәгендә”, “Тәҙрә төбөндә тирәк”, “Танһыҡтарым ҡанмай үтәмен” менән танышҡас ҡына, уҡыусы прозабыҙҙың Шакир Янбаев төбәгенә килеп сыға. Был хикәйәләр күләме менән генә түгел. характерҙарҙың бирелеше, тормошто киң һәм тәрән һынландырыуҙары менән дә тулыраҡ. Ниһайәт, уларҙа психологизм көсәйә төшә, тормош күренештәренә фәлсәфәүи ҡараш ташлана, автор теге йәки был ваҡиғаларға ситтән тороп баһа бирә, үҙ ҡарашын белдерә. “Йөрәктау итәгендә”, “Һыуһындарым ҡанмай үтәмен”, “Шаталаҡ Шәрғиә”, “Сөйөмбикә” – ҡатын-ҡыҙ күңелен төпсөрләп тасуирлаусы әхлаҡи-психологик хикәйәләр, ә “Гөлбоҫтан яланы”, “Тәҙрә төбөндә тирәк” яҙмыш хикәйәләре, донъя, йәшәү мәғәнәһе, бәндә яҙмыштары хаҡында уйланыуҙар төйөнө, “Малаха”ла романтик күтәренкелек, “Инсафһыҙ кейәү”ҙә юмор, “Атай ихтыяры”нда халыҡсанлыҡ һыҙаттары, “Йәшәү һуты”нда әсе тормош дөрөҫлөгө күңелдәрҙе биләй. Шакир Янбаев хикәйәлә, ғәҙәттә, кешенең бөтөн ғүмерен һынландырырға ынтыла. Был бигерәк тә һуңғы осор ижадына хас. “Донъя йөгө”, “Тәҙрә төбөндә тирәк” хикәйәләрендә һөйкәлмә эпизодтар, лирик сигенеүҙәр ҙә мулыраҡ.

Әҙип үҙенең хикәйә - повестарында үҙ геройҙарының темаһын тапҡан. Был “Зәңгәр сатыр” романында артабан үҫтерелгән. Бөтә был әҫәрҙәрендә яҙыусы киң күңелле һәм батыр кешеләрҙе төп геройҙар итеп алған. “Зәңгәр сатыр” һәм “Беүә буйҡайҙары һары тал” романдарын яҙылыуға этәргес, үҙенсәлекле башланғыс булған.

Бөгөнгө мәктәп программаһында яҙыусы ижадына тейешле сәғәттәрҙең бирелмәүе, уның әҫәрҙәрен ентекле өйрәнергә ҡамасаулауы асыҡ. Шуға ла, әҙип әҫәрҙәрен өйрәнеүҙең методик нигеҙҙәрен асыҡлау, өйрәнеү, беҙҙеңсә, актуаль мәсьәлә.

Ғөмүмән әйткәндә, Ш. Янбаев ижадын хәҙерге әҙәбиәт дәрестәрендә заман талаптарына ярашлы уҡытыу һәм өйрәнеү, бала шәхесен үҫтереүҙә ҙур мөмкинлектәр аса. Шулай ҙа хәҙерге осорҙа әҙип ижадын мәктәп программаһында өйрәнеү концепцияһын яңыртыу мөһим.

Йомғаҡлап, тағы ла шуны әйтергә мөмкин: бөтә әҫәрҙәрендә яҙыусы киң күңелле һәм батыр кешеләрҙе төп геройҙар итеп алған. Шакир Янбаев, ябай һалдат булып, миллиондар менән бергә фашизмды еңеүҙә ҡатнашҡан. Ул һәр ваҡыт һалдат, әҙәбиәттең ябай һалдаты. Яҙыусы ерҙә кешелекте, матурлыҡты, кешеләр йөрәгендә бер-береһенә ихтирам, туғанлыҡ, дуҫлыҡ тойғолары уятырға, үҙ иленә, халҡына хеҙмәт итергә ынтылып ижад иткән.

Список литературы

I. Китаптар, дәреслектәр, уҡыу әсбаптары

1. Абдрафиҡова Г.Х. Башҡорт прозаһының бәләкәй жанрҙары [Текст] /– Өфө: Ғилем,2005.– 128 бит.

2. Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение[Текст] / Г.Л. Абрамович. – М.: Просвещение, 1965.–365с.

3. Башҡорт әҙәбиәте тарихы [Текст]: 2-4 томдар. – Өфө, 1990-1994. – 456 б.

4. Баимов Р.Н. Поискам нет конца[Текст] / Р.Н.Баимов. – М.: Современник, 1980. – 205с.

5. Баимов Р.Н. Судьба жанра [Текст] / Р.Н. Баимов. – Уфа: Башкирское книжное издательство, 1984. – 320 с.

6. Баимов Р., Гареева Г., Тимергалина Р. Писатели земли башкирской [Текст] / Р.Баимов, Г.Гареева, Р.Тимергалина.– Уфа: Китап. 2006. – 496с.

7. Байымов Р. Ижади биҙәктәр [Текст] / Р.Байымов;–Башҡортостан китап нәшриәте, 1977. – 240 б.

8. Башҡорт совет әҙәбиәте: тәнҡит – библиографик күҙәтеүҙәр [Текст] / К.Мәргән менән Ә.Харисов редакцияһында. –Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1966. – 272 б.

9. Башҡорт совет әҙәбиәте тарихы. Программа [Текст] / Р.Н. Байымов редакцияһында; Төҙөүселәре: Р.Н.Байымов, М.Ф. Ғәйнуллин, Т.Ә. Килмөхәмәтов, М.Х.Иҙелбаев, Ф.Т. Күзбәков. – Өфө: Башҡорт дәүләт университеты, 1984. – 52 б.

10. Башҡорт әҙәбиәте тарихы. Программа [Текст] / төҙөүсеһе: ф.ф.к., доц. Шәрипова З.Я. – Өфө, Башҡорт дәүләт университеты. 1994. – 39 б.

11. Башҡорт әҙәбиәтенән программа: V – XI кластар өсөн / Төҙөүселәр: М.Ғималова, Ғ.Хөсәйенов [Текст] / –Өфө, 2003.

12. Башҡорт әҙәбиәтендә жанрҙар проблемаһы [Текст] / – Өфө, 1973. – 330 б.

13. Башҡорт әҙәбиәтендә жанрҙар системаһы [Текст] / – Өфө, Китап, 1980. – 330 б.

14. Башҡорт әҙәбиәтендә жанрҙар проблемаһы [Текст]/ Яуаплы ред.: Ғ.Б. Хөсәйенов. – Өфө: СССР ФА БФ, тарих, тел һәм әҙәбиәт институты. – М.: Русский язык, 1993. – 862 б.

15. Вәхитов Ә. Офоҡтар киңәйгәндә: башҡорт совет прозаһы жанрҙарының үҫеү проблемалары [Текст]/ Ә.Вәхитов. – Өфө, 1972. – 203 б.

16. Вәхитов Ә. Башҡорт прозаһының жанр-стиль ҡанундары [Текст] / Ә. Вәхитов. – Өфө: Китап, 2007. – 464 б.

17. Вәлитов И. Ижади үрҙәргә [Текст] / И.Вәлитов. – Өфө, 1986 й. – 176 б.

18. Валеева А. Телевидение – жизнь моя [Текст] / А. Валеева.– Уфа: Китап, 2008.–103с.

19. Гайнуллин М., Хусаинов Г. Писатели советской Башкирии [Текст] / М.Гайнуллин, Г.Хусаинов; Библиографический справочник. – Уфа, 1977, – 312 с.

20. Гәрәева Г.Н. Хәҙерге проза үҙенсәлектәре [Текст] / Г.Н. Гәрәева.– Өфө, Китап, 2009. – 224 б.

21. Голубков В.В. Методика преподавания литературы [Текст] / В.В. Голубков; М.: Учпедгиз, 1952. –464 с.

22. Ғималова М.Ғ. Урта мәктәптәрҙең IV – VII кластарында башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы [Текст] / М. Ғ. Ғималова.– Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1982. – 192 б.

23. Ғималова М.Ғ., Юлмөхәмәтов М.Б. IV – VII кластарҙа кластан тыш уҡыу дәрестәре [Текст] / М.Ғ. Ғималова., М.Б. Юлмөхәмәтов. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1985. – 128 б.

24. Ғиләжев Х. Ҡәләмдәштәр [Текст] / Х.Ғиләжев. – Өфө, 1984. – 304 б.

25. Зинәтуллина Х. Заман. Образ. Характер [Текст]/ Х.Зиннәтуллина. – Өфө, 1977. – 124 б.

26. Иҙелбаев М.Х. Мәктәптә әҙәбиәт дәрестәре [Текст] / М.Х.Иҙелбаев.– Өфө: Китап, 2013. – 200 б.

27. Иҙелбаев, М.Х. Башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы. – Өфө, 1988. – 176 б.

28. Кугарчинский район. Вехи и судьбы. –Уфа: ТАУ, 2000. – 248 с.

29. Килмөхәмәтов Т.Ә. Халыҡсанлыҡ көсө. Әҙәби тәнҡит мәҡәләләре, ижади портреттар [Текст] / Т.Ә. Килмөхәмәтов. – Өфө: Китап, 1998. – 464 б.

30. Мостафина Р. Утыҙынсы йылдар хикәйәләрендә ыңғай герой мәсьәләһенә ҡарата [Текст] / Р.Мостафина.– Өфө, 1998. – 109-112-се б.

31. Муллағолова Ә. Хәҙерге башҡорт хикәйәһе [Текст] / Ә.Муллағолова.– Өфө, 2007. – 138 б.

32. Методика преподавания литературы. Учебник для пед.вузов [Текст] / Под.ред. Богдановой О.Ю., Марамацмана В.Г.- В 2 ч. Ч.1. – М., 1994. – 288 с.

33. Нурғәлин З. Замандарҙан замандарға. Ғилми тикшеренеүҙәр, тәнҡит мәҡәләләре, рецензиялар, әҙәби портреттар [Текст] / З.Нурғәлин.– Өфө: Китап, 1999. – 224 б.

34. Сафуанов С. Башҡорт әҙәбиәтенең үҫеш проблемалары [Текст] / С.Сафуанов. – Өфө, 1988. – 216 б.

35. Скаткин М.Н. Методы обучения [Текст] / М.Н.Скаткин; Педагогическая энциклопедия, 1965. – 813-821 с.

36. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика: Учеб. Пособие [Текст] / Б.В. Томашевский. – М.: Аспект Пресс, 1999. – 334 с.

37. Хәкимов Ә. Әҙәбиәт һәм заман [Текст] / Ә.Хәкимов.– Өфө: Башҡортостан Китап нәшриәте, 1967 – 184 б.

38. Хөсәйенов Ғ.Б. Заман. Әҙәбиәт. Әҙип [Текст] / Ғ.Б. Хөсәйенов. – Өфө, 1978. – 314 б.

39. Хөсәйенов Ғ. Хәҙерге әҙәбиәт донъяһында [Текст] / Ғ.Хөсәйенов; - Өфө, 1973. – 332 б.

40. Хөсәйенов Ғ., Ғәйнуллин М. Совет Башҡортостаны яҙыусылары [Текст] / Ғ.Хөсәйенов, М.Ғәйнуллин. – Өфө: Китап,1988. – 400 б. (395-се б).

41. Шәрипов З.Я. Башҡорт әҙәбиәтендә һүрәтләү саралары [Текст] / З.Я. Шәрипова. – Өфө, Башҡорт дәүләт университеты баҫмаһы, 2003. – 128 б.

42. Шәрипова З.Я. Әҙәбиәт ғилеме һәм заман [Текст] / З.Я. Шәрипова. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 2001. – 320 б.

43. Әхмәтйәнов К.Ә. Әҙәбиәт ғилеме һүҙлеге [Текст] / К.Ә. Әхмәтйәнов. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте,1956. – 268 б.

44. Әхмәтйәнов К.Ә. Әҙәбиәт теорияһы[Текст] / К.Ә. Әхмәтйәнов. – Өфө, 2002. – 321 б.

45. Янбаев Ш.М. Зәңгәр сатыр. Роман [Текст]/ Ш.Янбаев. – Өфө, 1997. – 328 б.

46. Янбаев Ш.М. Беүә буйҡайҙары һары тал. Роман [Текст]/ Ш.Янбаев. – Өфө: 1989. – 432 б.

47. Янбаев Ш.М. Ерем –ете ҡат. Повестар һәм хикәйәләр [Текст]/ Ш.Янбаев. – Өфө, 1972. – 192 б.

48. Янбаев Ш.М. Үлән өҫтөндәге ысыҡ. Хикәйәләр. [Текст]/ Ш.Янбаев. – Өфө, 1966. – 84 б.

49. Янбаев Ш.М. Йәшәү һуты. Хикәйәләр. [Текст]/ Ш.Янбаев. – Өфө, 1971. – 118 б.

50. Янбаев Ш.М. Был донъяның кеме юҡ. Повесть һәм хикәйәләр. [Текст]/ Ш. Янбаев. – Өфө, Китап, 2000. – 319 б.

II. Мәҡәләләр

51. Алтынбаева А. Шакир Янбаевтың “Биләүҙәр-биләместәр” повесының жанр тәбиғәте[Текст] /А.Алтынбаева: Хәҙерге филология һәм журналистиканың көнүҙәк мәсьәләләре. – БДУ РНҮ, 28 апр. 2014. – 14-16-сы б.

52. Вәлитов И. Оло яҙмыштар донъяһы [Текст] / И.Вәлитов // Ағиҙел, 1998, №6. – 152-158-се б.

53. Вәлитов И. Тормош һулышы [Текст] / И.Вәлитов // Ағиҙел, 2002. - №2. – 140-142-се биттәр.

54. Гәрәева Г. Хикәйәләрҙә сюжет-композиция ҡоролошо үҙенсәлектәре [Текст] / Г.Гәрәева; Ағиҙел.-2006.- №12. – 133-136-сы б.

55. Камал Р. Янбаев яланы [Текст] / Р.Камал // Ағиҙел, 1995, №11. – 14-16-сы б.

56. Камал Р. Ш.Янбаев илендә [Текст] / Р.Камал; Башҡортостан уҡытыусыһы.- 2000.- №10.-60-сы б.

57. Килмөхәмәтов Т.Ә. Халыҡсанлыҡ көсө. Әҙәби тәнҡит мәҡәләләре, ижади портреттар. [Текст] / Т.Ә. Килмөхәмәтов. – Өфө: Китап, 1998.-464 б.

58. Рамазанов Ғ. Ҡатмарлы, оло характерҙар хаҡында уйланыу [Текст] / Ғ.Рамазанов; Ағиҙел- 1972.- №5- 113-114-се б.

59. Хәбиров Ә. Һары һағыштар һәм яралы яҙмыштар [Текст] / Ә.Хәбиров; Йәнле шишмәләр.- 1996. – 91-103-сө б.

60. Хөсәйенов Ғ. Заманға тиң поэзия өсөн [Текст] / Ғ.Хөсәйенов; Ағиҙел, 1993.- №12- 121-126-сы б.