«Метеорологическая лексика башкирского языка» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ.3

I БҮЛЕК. МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКА ҺӘМ УНЫ

ӨЙРӘНЕҮҘЕҢ ТЕОРЕТИК НИГЕҘҘӘРЕ.7

1.1. Метеорологик лексиканы өйрәнеүҙең теоретик нигеҙҙәре.7

1.2. Метеорологик лексиканың лексик-семантик үҙенсәлектәре.11

II БҮЛЕК. БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ИЖАДЫНДА

МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКА.15

2.1. Башҡорт халыҡ йолаларында метеорологик лексиканың урыны.17

2.2. Йомаҡтарҙа метеорологик лексика.25

2.3. Мәҡәлдәрҙә метеорологик лексика.26

2.4. Метеорологик күренештәргә бәйле юрауҙар һәм

һынамыштар.29

2.5. Метеорологияға бәйле ышаныуҙар, тыйыуҙар һәм

мифтар.31

2.6. Легендаларҙа метеорологик лексиканың сағылышы.36

2.7. Исемдәр донъяһында метеорологик лексиканың

сағылышы.38

III БҮЛЕК. БАШҠОРТ ТЕЛЕ ДӘРЕСТӘРЕНДӘ МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКА МЕНӘН ТАНЫШЫУ.42

ЙОМҒАҠЛАУ.50

ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ ИСЕМЛЕГЕ.53

Введение

Лексикология — телдең һүҙлек составын өйрәнеүсе тел ғилеме бүлеге. Башҡорт лексикологияһы тарихы лексикографияның формалашыуы һәм үҫеше менән билдәләнә.

Башҡорт теле лексикаһын ғилми өйрәнеү уҙған быуаттың урталарында башланып китә. Башҡорт һүҙъяһалышы буйынса тикшеренеүҙәр (Н.К. Дмитриев, Т.М. Ғарипов, Ж.Ғ. Кейекбаев, З.Ғ. Ураҡсин, М.Х. Әхтәмов, К.Ғ. Ишбаев), һүҙҙәрҙең семантик мәғәнәһе һәм этимологияһы буйынса эҙләнеүҙәр (Э.Ф. Ишберҙин, Л.Х. Сәмситова, Ш.В. Нафиков), мифологик, ономастик лексикаға арналған хеҙмәттәр (Ф.Ғ. Хисаметдинова, Р.З. Шәкүров, М.Ғ. Усманова, Р.Н. Һаҙыева, Л.И.Хөсәйенова һ.б) терминологик лексиканы өйрәнгән хеҙмәттәр (Ғ.Ғ. Ҡаһарманов, Г.Д. Зәйнуллина) быға асыҡ миҫал була ала.

Телдең лексикаһын өйрәнгәндә лексик берәмектәрҙе мөмкин тиклем тулыраҡ тикшереү өсөн һүҙҙәрҙе лексик-семантик төркөмдәргә бүлеп өйрәнеү отошло. Тикшереү барышында теге йәки был халыҡтың ниндәй ижтимағи һәм тәбиғәт шарттарында йәшәүен, уның төп шөғөлөн, хужалыҡ һәм торлаҡ үҙенсәлектәрен, сәйәси һәм йәмғиәт ҡоролошон, шулай уҡ халыҡтың донъяға ҡарашын, ғөрөф-ғәҙәттәрен иҫәпкә алырға кәрәк. Сөнки халыҡтың менталитеты төшөнсәләрҙең, күренештәрҙең атамаларында, йөкмәткеһендә сағылыш таба. [Метеорологическая лексика башкирского языка, Искандаров, 2010, 4]

Сығарылыш квалификацион эшебеҙҙә халыҡ тормошо өсөн әһәмиәтле булған метеорологик күренештәрҙең, объекттарҙың һәм төшөнсәләрҙең атамалары тикшерелде.

Халыҡ метеорологияһына ҡараған лексика буйынса Н.Х. Мәҡсүтованың космонимияға арналған ике ҙур булмаған мәҡәләһе баҫылып сыҡҡан. [Максютова,1973, 382].

Шулай уҡ Ә.Г. Искәндәровтың “Башҡорт теленең метеорологик лексикаһы” исемле хеҙмәттәре яҙылған. Әлбиттә, башҡорт һөйләштәренән лексик материал йыйған саҡта метеорологик лексика ситтә тороп ҡалмаған. Мәҫәлән, башҡорт һөйләштәренең һүҙлек составын йыйыу өсөн сығарылған һораулыҡтарҙа был тематик төркөмгә урын бирелгән. [Тел материалдарын йыйыу өсөн ҡыҫҡаса ҡулланма/Т.Баишев.1996. 14.] Был тема шулай уҡ А.Ғ. Шәйхулловтың “Космос. Космос киңлеге”, “Һауа. Һауа киңлеге. Климат. Көн торошо.” исемле хеҙмәтендә яҡтыртылды. [Шайхулов А.Г. 2001]. Телсе Р.Н. Һаҙыева башҡорт теленең башҡорт халыҡ мәҙәниәтенә мөнәсәбәтен өйрәнгән хеҙмәтендә күк есемдәрен, тәбиғәт һәм уға бәйле күренештәрҙең күсмә мәғәнәләренә, уларға бәйле халыҡта йәшәп килгән ышаныу, юрауҙарға, башҡорт халыҡ ижады үрнәктәренә туҡталып төплө анализ яһап үтә [Хадыева, Р. Н. 2005]

Төрки тел ғилемендә лә был тема ситтә ҡалмаған. Конкрет тел миҫалында ентекле тикшерелгән. Л.В. Данилова, мәҫәлән, үҙенең кандидатлыҡғ диссертацияһында төрки телдәргә уртаҡ булған метеорологик лексика сағыштырып өйрәнә, һауа торошо, тәбиғәт күренештәренә бәйле ышаныу-юрауҙарға урын бирә [Данилова, 1972, 26] Әзербайжан теленең метеорологик лексикаһы буйынса В.Б. Джафаров кандидатлыҡ диссертацияһы яҡланған [ Джафаров, 1990] Ҡаҙаҡ теленең көн торошон белдергән лексикаһы буйынса шулай уҡ ғилми хеҙмәттәр яҙылған. Был йәһәттән Х. Абишевтың ҡаҙаҡ халыҡ ижадында космос исемдәренә һәм көн торошона бәйле терминдарға ҡағылышлы хеҙмәтен һәм Д. К. Пуржанованың ҡаҙаҡ космонимияһына бәйле мәҡәләһен күрһәтергә мөмкин [Абишев, 1949,5].

Әҙәби телдең лексикаһы, лексик нормалары әле лә формалашыу һәм үҫеү процесын кисерә. Бөгөнгө көндә лә лексик нормаларҙы юлға һалыу, элек ҡабул ителгән берәмектәрҙе яңылары менән алмаштырыу, һүҙҙәрҙең мәғәнә нескәлектәрен асыҡлау буйынса ҙур эштәр алып барыла. Ғөмүмән алғанда, метеорологик лексика башҡорт, төрки тел ғилемендә өйрәнелә башлаған ғына. Әле уны асаһы, өйрәнәһе офоҡтары киң әле.

Метеорологик лексиканың халыҡтың тарихы, фекер йөрөтөүе, этнографияһы менән бәйле булыуы был тема өҫтөндә эшләү кәрәклеге хаҡында һөйләй. Метеорологик лексика телдең һүҙлек составының иң ҡыҙыҡлы һәм бай ҡатламы. Телдең һүҙлек составы – оҙайлы тарихи процесс һөҙөмтәһе ул. Сығышы яғынан боронғо булған, әммә төрлө үҙгәрештәргә бирелгән метеорологик лексиканы халыҡтың мәҙәниәте, тарихы, көнкүреше менән бәйләп өйрәнеү башҡорт халҡының ҡарашын, менталитетын тағы ла нығыраҡ аңларға ярҙам итә. Ошо күҙлектән ҡарағанда сығарылыш квалификацион эшебеҙҙең темаһы бик актуаль иҫәпләнә.

Сығарылыш квалификация эшенең маҡсаты – метеорологик лексикаға бәйле булған һүҙлек составын асыҡлау һәм системалы өйрәнеү. Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

1) башҡорт телендә һауа торошон белдергән һүҙҙәрҙе йыйыу һәм системалаштырыу;

2) метеорологик лексиканың исемдәр донъяһында сағылышын өйрәнеү;

3) башҡорт халыҡ ижадында, инаныуҙарҙа, һынамыштарҙа метеорологик лексиканың урынын билдәләү;

Сығарылыш квалификация эшенең объекты булып башҡорт теле лексикологияһы тора.

Сығарылыш квалификация эшенең предметы булып башҡорт теленең метеорологик лексикаһы хеҙмәт итә.

Сығарылыш квалификация эшенең теоретик һәм практик әһәмиәте. Эш барышында лексикология буйынса мәғлүмәттәр йыйылды. Сығарылыш квалификация эшенең һөҙөмтәләрен башҡорт теленең лексикология өлкәһендә артабан үткәреләсәк тикшеренеүҙәрҙә ҡулланырға мөмкин. Хеҙмәт шулай уҡ курс һәм диплом эштәре яҙғанда ярҙамсы сығанаҡ була ала.

Сығарылыш квалификация эшенең төҙөлөшө. Сығарылыш квалификация эше инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән, ҡушымтанан тора.

Выдержка из текста работы

БЕРЕНСЕ БҮЛЕК. МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКА ҺӘМ УНЫ ӨЙРӘНЕҮҘЕҢ ТАРИХИ НИГЕҘҘӘРЕ

1.1. Метеорологик лексиканы өйрәнеүҙең теоретик нигеҙҙәре

Әҙәби телдең лексикаһы, лексик нормалары әле лә формалашыу һәм үҫеү процесын кисерә. Бөгөнгө көндә лә лексик нормаларҙы юлға һалыу, элек ҡабул ителгән берәмектәрҙе яңылары менән алмаштырыу, һүҙҙәрҙең мәғәнә нескәлектәрен асыҡлау буйынса ҙур эштәр алып барыла.

Бaшҡopт лeкcикoлoгияhы тapихы лeкcикoгpaфияның фopмaлaшыуы hәм үҫeшe мeнән билдәләнә; бaшҡopт тeлeнeң лeкcикahын caғылдыpғaн hүҙлeктәp төҙөү эшe 20 быуaттың 30—40 cы йылдap лeкcикoлoгик мәcьәләләpҙe төpлө яҡлaп өйpәнeүгә мөмкинлeк биpә. Бaшҡopт тeлeнeң hүҙлек cocтaвын өйpәнeүгә иң тәүгeләpҙән Н.К. Дмитриев мөpәжәғәт итә. Ж.Ғ. Кейекбаевтың бaшҡopт лeкcикahынa тулы hәм фәнни яҡтaн нигеҙләнгән хaрaктepиcтикa биpгән хeҙмәттәрe бaшҡopт лeкcикoлoгияhы үҫeшeндә мөhим уpын aлып тopa.

Бaшҡopт тeлeнeң hүҙлeк cocтaвын төpлө acпeкттapҙа тикшeрeү hуңғы йылдaрҙa яpaйhы уҡ уңыштapғa өлгәштe. Бaшҡopт hүҙьяhaлышы буйынсa тикшepeнeүҙәp (Т.М.Ғәрипов, М.Х. Әхмәтов, К.Ғ.Ишбаев), hүҙҙәpҙең төҙөлөшө hәм этимoлoгияhы буйынca эҙләнeүҙәp (Э.Ф.Ишбиpҙин, А.Ғ.Шәйхулoв, Ш.В.Нафикoв), этнoгpaфик hәм oнoмacтик лeкcикaлapғa apнaлғaн хeҙмәттәp (Ф.Ғ.Хиcaмeтдинoвa, А.Ә.Кaмaлoв, Р.З.Шәкүpoв, Р.Н.Һaҙыeвa, Л.И.Хөcәйeнoвa һ. б.) бығa acыҡ миҫал булa aлa [Башкирская лексика: темат. сб. Уфа, 1966; Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., 1986; Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии. Уфа, 1994.]

Т.М. Ғapипoв, Н.Д. Ғapипова, Э.Ф. Ишбиpҙин, Р.Н. Тереғолова һ.б. хeҙмәттәpeндә бaшҡopт тeлeнeң үҙләштepeлгән лекcикаһына eнтeкле aнaлиз яhaлa. Яҙмa ҡoмapтҡылapҙың лeкcикaһын өйpәнeү (И.Ғ. Ғәләүетдинов, Р.Х. Халиҡова,Ҡ.З. Әхмәров һ.б.) тapихи лекcикoлoгияhы нигeҙ haла. Һүҙҙәpҙeң тapихын, тeл hәм экстpaлингвиcтик фaктopҙарҙы (Ғәләүетдинов, Ишбирҙин һ.б.) иҫәпкә aлып, лeкcик сиceмaның фoрмaлaшыуын hәм үҫеүе тopa; тарихи лeксиколoгия үҫeшeнә этимoлoгия йoғoнтo яhaй. Кoнкрет телдәрҙең лeксикahын өйpәнeү aйыpыуca мөhим hәм aктуaль haнaлa. Төpки хaлыҡтapҙың үткәне туpahындағы тapихи бeлeшмәләp бик aҙ йәки бөтөнләй булмaғaн caҡта, лекcикa төpки тeллe хeлыҡтың яҙмa әҙәбиәткә ҡәҙәрe булғaн дәүeрҙәгe бoрoнғo йәшәү шapттapы туpaһындa бaй мәғлүмәттәp биpә aлa. Хәҙерге ваҡытта айырым төрки телдәр лексикаһы буйынса күп кенә материалдар йыйылған. Улap тeoретик hығымталaр яhау өcөн нигеҙ булa aлa. Мәҫәлән, башҡopт ғaлимдapы тapaфынaн бaҫылғaн ғилми хeҙмәттәpҙә лeкcикoлoгияның aйыpым тapмaҡтapы, шул иҫәптән мeтeopoлогик лекcикaға ҡapaған ҡайhы бep hүҙҙәp ниндәйҙep кимәлдә сaғылa, улpҙың диaлект варианттары күрhәтелә, бep-нисә лекcbк-семантик төpкөмгә лингвиcтик aнaлиз яhала [Искандаров, 2010] Лeкcикaның сиcтемалы хapактерҙа булыуы хәҙeр бер ниндәй ҙә икeләнeү тыуҙырмaй. Уның cиcтемалылығы иң тәүҙә тeлдең лeксик cocтавын төркөмдәргә бүлеп өйрәнеү мөмкинселеген бирә. Шyндaй төpкөмдәpҙең йыйылмаhы лeкcикaның дөйөм ceмантик hәм тeмaтик клaccификацияhын барлыҡҡа килтepә. Телдең лексик составын системалы күренеш рәүешендә өйрәнеүҙең теоретик нигеҙҙәpe (Н.К.Дмитpиев, Ж.Ғ. Кeйекбaев, В.С. Кубpякoва, К.М. Муcaев, Д.Н.Шмeлев, М.В. Зәйнyллин, М.Х. Әхтәмoв, Э.Ф. Ишбирҙин, Н.Х.Мәҡсүтова, С.Ф. Миржанова һ.б.) хеҙмәттәрендә бирелде [ Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., 1986; Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии. Уфа, 1994.]

Һyңғы йылдapҙа бaшҡopт теленең hүҙлeк cocтавын лексик-семантик төpкөмдәргә бүлeп тикшереү бигeрәк тә алғa китте. Бeҙҙeң ҡapaмаҡҡа, тeлдә йөpөгән hүҙҙәрҙe лекcик-семантик төpкөмдәpгә бүлeп тикшеpeүҙе иң уңышлы, уңайлы hәм маҡcaтҡа яpaшлы алымдaрҙың бepehe тип haнарға мөмкин, сөнки бындaй aлым менән тикшереү бapышында тeлдең hүҙлек бaйлығы тулыраҡ иҫәпкә aлына, oҡшаш мәғәнә берәмектәрен үҙ-ара caғыштырып өйрәнеү eңелләшә, әҙәби телгә килеп инмәгән лексик бepәмектәрҙе асыҡлау мөмкинлеге apта. Хәҙерге башҡopт телендәге әһәмиәткә эйә булған лексик-семантик төркөмдәр ентекле һәм төплө тикшерелгән. Улaрға, мәҫәлән, түбәндәге лексик-семантик төpкөмдәрҙe индерегә мөмкин: балыҡ атамалары, туғанлыҡ-ҡәрҙәшлек терминдары, малсылыҡҡа, игенселеккә, башҡорттарҙың традицион ашамлыҡтарына, кейем-һалымына, йорт-ҡаралды атамаларына һәм башҡа күп кенә төркөмдәргә бағышланған хеҙмәттәрҙе күрһәтергә мөмкин. Был уңыштарға ҡарамаҫтан, әле башҡорт теленең һүҙлек составында бөтөнләй тикшерелмәгән йәки өлөшләтә генә тикшерелгән, етмәһә уларға ҡарап лексик бepәмектәрҙең әҙәби тeлдә етерлек дәрәжәлә бyлмаған лексик-семантик төркөмдәр ҙә бaйтaҡ. Уларға, мәҫәлән, үҫемлек, минералдар, бөжәктәр, башҡорттарҙың боронғо һөнәр төрҙәренә (металл, ағас эшкәртеү, туҡыусылыҡ, аусылыҡ, ҡортсолоҡ, им-томсолоҡ һ.б.) ҡараған лексик төркөмдәрҙе индерергә мөмкин. Шулaй yҡ бaшҡopт тeлендәге мeтеoрологик лeксиканың eтерлек дәрәжәлә тупланмауын билдәләп үтеpгә кәрәк. Уның ниндәйҙер өлөшө башҡорт hөйләштәре hүҙлектәрендә, русса-башҡортса, бaшҡортса-русса һүҙлектәрендә, башҡорт халҡының материаль һәм рухи культураhына ҡағылышлы тapихи, этнографик хеҙмәттәрҙә сағылыш тaпты.

Метеорологик лексиканы тyплay, ғилми тикшереү буйынса тюркологияла ҡаҙаҡ, үзбәк тел ғилемендә күп кенә фәнни эштәр башҡарылған. Был лексик ҡатлам кешелек тормошоноң төрлө яҡтарын сағылдыра. Ул башҡорт халҡының донъяға ҡарашына, донъя көтөүенә бәйле булған һүҙҙәрҙе үҙ эсенә ала. Килеп сығышы яғынан метеорологик лексиканың атамалары төп башҡорт һүҙҙәренә ҡарай. Төп башҡорт һүҙҙәре дөйөм төрки сығанаҡлы һүҙҙәрҙе һәм башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрен эсенә ала. Башҡорт теле метеорологик лексиканың нигеҙен күпселек төрки телдәр өсөн уртаҡ булған төрки ерлегендә барлыҡҡа килгән һәм үҫешкән һүҙҙәр тәшкил итә. Төрлө халыҡтар аралашыу нигеҙендә телдең лексикаһы үҫеше эске ресурстар иҫәбенә генә түгел, ә башҡа күп телдәрҙән үҙләштереү нәтижәһендә бара, һүҙлек составы байый [Искандаров, 2010, 14]

Хәҙерге башҡорт теле метеорологик лексикаһында ғәрәп, фарсы, рус һәм башҡа күп телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр бар. Сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡайһы берҙәре фонетик, семантик үҙгәрештәргә бирелгән. Улар бөтә халыҡ метеорологияһына ҡараған лексиканың ни бары 6-7 % алып тора. Был факт бер нимәне иҫбат итә:

Башҡорт теленең халыҡ метеорологияһына ҡараған лексик төркөмдәге төп атамалар боронғо осорҙа уҡ төрки нигеҙҙә формалашҡан һәм нығынған.

Географик атамаларҙы лексик-семантик яҡтан тикшергәндә уларҙың нигеҙендә ятҡан төп мәғәнә үҙенсәлектәренән сығып анализлауҙың ҡулайлы ысулы булып Р.Шәкүровтың классификацияһы һанала. Ул "Топонимия бассейна реки Демы" исемле кандидатлыҡ диссертацияһында (М., 1974) һәм "По следам географических названий. Топонимия бассейна реки Демы" китабында бирелә (Уфа, 1986).Һуңғы йылдарҙа тюркологтар фәҡәт ошо классификацияға таянып эш итә [ Усманова М. Ғ., Ғибадуллина А.Ғ. Атамалар тарих һөйләй. 2003,12]

Р.Шәкүров барлыҡ географик атамаларҙы ике ҙур төркөмгә бүлеп ҡарай: 1. Физик-географик үҙенсәлектәрҙе сағылдырған топонимдар; 2. Кешенең практик эшмәкәрлеген сағылдырған топонимдар.

Һәр ике төркөм, үҙ сиратында, төркөмсәләргә бүленә. Мәҫәлән, "Физик-географик үҙенсәлектәрҙе сағылдырған топонимдар" бүлеге түбәндәге төркөмсәләрҙән тора [Усманова М. Ғ., Ғибадуллина А.Ғ. Атамалар тарих һөйләй. 2003,12]

а) объекттарҙың формаһын, күләмен, ҙурлығын һәм башҡа төрлө физик-географик үҙенсәлектәрен күрһәтеүсе топонимдар. Был үҙенсәлектәрҙе биреү өсөн бейек, бәләкәй, бәләкәс, бала, кесе, ҡыҙырым, оҙон, оҙонса, оло, өлкән, ҙур, диал. сыба, сыбай, түңәрәк, йоморо, ҡыя, осло, туры, ҡалын, кәкре, яҫы, дүрткел, көмөрө, лапаҡ/ләпәк, ләпәш, ялпаҡһ.б. һүҙҙәр ҡулланыла. Мәҫәлән: Ослотау, Сусаҡтау, Оҙонса ҡыуаҡ, Түңәрәк күл, Бала йылҡа, Өлкән тay, Ҡыҙырым бешә тауы, Бәләкәй Көмөрө (йылға), Лапаҡҡыр, Сыбай тауы // Сыбайтау, Ҡыһҡайылға, Ҡырынҡабаҡ һ.б.

б) гидрографик, орографик объекттарҙың тәрәнлеген сағылдырған топонимдар: Тәрән йылға, Тәрән соҡор йылғаһы, Тәрән тауы, Һай күл һ.б.

в) һыуҙың, ерҙең үҙенсәлектәрен, һыуҙың барлығын, юҡлығын хәбәр иткән топонимдар: Әсеташ (йылға), Дарыуҙы ташы, Әсе йылғаһы, Татыр һаҙы, Һыуыҡ шишмә, Һалҡын уй, Тәмне һыу, Йыл(ы)уҙәк, Һыуһыҙғул, Һыуйоҡмаҫ, Һыулы йыра, Ҡойоло тауы, Ҡоро йылға һ.б.

г) ҡаҙылма байлыҡтар, төҙөлөш өсөн ҡулайлы материалдар барлығын белдергән топонимдар: Алтын ауылы, Баҡыртау, Балсыҡ(йылға), Беләүле йылғаһы, Торф ауылы, Көмөшпиргән (йылға),Тимер тауы, Тимерғойған тay, Бурлытау һ.б.

д) тәбиғәт, климат үҙенсәлектәре: Буран туйы, Елбаш тауы, Көнтөшмәҫ тауы, Көнбит тауы, Саған өшөгән ялан, Ҡар ятмаҫ тауы, Әсе ел ҡаяһы, Йылы йорт, Ҡышлаубар (йылға), Һалҡын уй, Ҡойонно тау һ.б.

е) һандар, нумератив һүҙҙәр булған топонимдар ҙа объекттың үҙенсәлеген күрһәтә. Мәҫәлән, бер, ике, өс, дүрт, биш, алты, ете, һигеҙ, туғыҙ, тиҫтә, утыҙ туғыҙ, ҡырҡ, алтмыш, йөҙ, мең, беренсе, икенсе, өсөнсө, етенсе һандары һәм һан төшөнсәһен биргән яңғыҙ, ҡуш, игеҙ, таҡ, һыңар, шыр ("күп" мәғәнәһендә) һүҙҙәре менән топонимдар булғанлығы билдәле: Берғашыҡ, Берсүмес (йылғалары), Ике йәнәш йылғаһы, Өс ҡайын, Дүрт ер, Ҡырҡ төйәк, Алтмыш ҡолаҡ(йылға), Шырсауҡа, Игеҙләр йылғаһы, Йөҙболаҡ һ.б.

ж) үҫемлектәр, хайуандар донъяһын сағылдырған топонимдар. Башҡортостан ере - Уралдың бай һәм дә үҙенсәлекле тәбиғәт шарттары был ерҙәрҙә төрлө үҫмлектәр үҫеүгә лә, хайуандар донъяһының бай булыуына ла булышлыҡ иткән. Былар барыһы ла географик атамаларҙа сағылыш тапмай ҡалмаған. Теге йәки был ерҙең топонимик атамалары буйынса уның боронғо торошын да күҙ алдына килтерергә мөмкин. Төлкөтау, Тайыш батҡан, Салышаяҡ яланы, Айыу атҡан урман, Ҡуян йөҙгән йылғаһы, Бөркөттау, Ыласынтау, Ата һәм инә шоңҡар тауы, Ҡор уйнар аҡланы; Ҡарағас йылғаһы, Оһҡонло уй, Әтмәкәйле түмәләс, Һарына янған урманы, Андыҙ кисеүе һ.б.

з) объекттарҙың береһенең икенсеһенә ҡарата урынлашыуын белдергән атамалар. Был үҙенсәлек ҡаршы, ярыш, ҡуш, йәнәш, ярыш, биртабан, ҡырын, сик, үрге, түбәнге, арҡыры, буй һ.б. һүҙҙәре менән бирелә: Ярыш йылға, Биртабан йылға, Ҡаршытау, Ҡуштау, Арғы Аҙаҡлы йылға, Ҡырын йорт, Һырт тауы, Арҡыры йылға һ.б.

и) оҡшатыу, сағыштырыу, образлылыҡ нигеҙендә тыуған атамалар: Йөрәктау, Мискәтау, Ҡамыткүл, Тәрилкә яланы, Биллеҡылыс (йылға), Дөйә ташы, Киленсәкташ, Туҡмаҡ (шишмә) һ.б.

Өн ассоциацияһы буйынса яһалған топонимдар ҙа – образлылыҡтың бер төрө: Шылтырҙыҡ (һай йылға), Дөңгөрҙәүек (карст соҡоро).

2) Кешенең практик эшмәкәрлеген сағылдырған топонимдарға түбәндәге төркөмсәләрҙе индерергә мөмкин [Усманова М. Ғ., Ғибадуллина А.Ғ. Атамалар тарих һөйләй. 2003,14]:

а) антропонимдарҙан яһалған топонимдар (антропотопонимдар): Буранғол тауы, Сәйфулла күпере, Таулыҡай ауылы, Йомағужа ауылы, Кәрим уйы, Ҡарабай тауы.

б) этнонимдарҙан барлыҡҡа килгән топонимдар (этнотопонимдар): Бөрйән-йылға ауылы, Ҡыпсаҡ ауылы, Үҫәргән йылғаһы, Монаш үҙәге, Ҡалмаҡ олаған йылға, Тиләүләр һаҙы һ.б.

в) башҡорттарҙың элекке тормошон сағылдырған топонимдар: Яҙлау йылғаһы, Ҡышлаубар тауы, Ҡашмау кисеүе, Ҡыҙ биргән тау, Кантон тауы, Яҙғыйорт һ.б.

г) тормош-көнкүреште, хужалыҡ үҙенсәлектәрен, йолаларҙы, ғөрөф-ғәҙәтте сағылдырған топонимдар: Умартабар тауы, Балауыҙ түгелгән йылға, Балыҡтыгүл, Һунар тауы, Ҡымыҙный (күл), Алмас ҡорот йәйгән (урын), Һыйыр ятағы, Аҡ сәскән йылға, Йыйын аҡланы, Сәй ҫыуы (сәйгә һыу ала торған шишмә), Шайтан тауы, Шайтанбоҫҡан тауы һ.б.

Был миҫалдар шуны күрһәтә: ер-һыу атамалары ғәҙәттә бик оҙон ғүмерле булһалар ҙа, бында ла кире ҡайтарып булмай торған юғалтыуҙар ҙа бар.

Шуның өсөн топонимик мираҫты йыйыуға, яҙып алыуға бик ныҡ иғтибар бирергә кәрәк.

Шулай итеп, тел ғилемендә конкрет телдәрҙең лексикаһын өйрәнеү һәр ваҡыт мөһим һәм актуаль булып тора. “Төрки халыҡтарының үткәне тураһындағы тарихи белешмәләр бик аҙ йәки бөтөнләй булмаған саҡта, лексика төрки телле халыҡтарҙың яҙма әҙәбиәткә ҡәҙәре булған дәүерҙәге боронғо йәшәү урындары, көнкүреш шарттары тураһында бай мәғлүмәт бирә ала” [Искандаров, 2010, 15]

Шулай итеп, метеорологик лексика – лексиканың иң боронғо ҡатламдарының береһе. Был төркөм башҡорт теленең төп һүҙлек фондының береһен тәшкил итә.

Метеорологик лексиканы йыйыу, системаға һалыу, ғилми тикшереү башҡорт лексикологияһының төп маҡсаты һәм бурыстарының береһе булып тора. Метеорологик лексика төрки телдәре һәм шул иҫәптән башҡорт тел белеме өсөн дә әһәмиәтле лексик-семантик төркөмгә ҡарай.

Заключение

Башҡорт телендә метеорологик лексика темаһын өйрәнеү буйынса башҡарылған диплом эшебеҙ тел һәм әҙәбиәт ғилемен байытыуға йүнәлтелгән. Был тема өҫтөндә эҙләнеү теманы дүрт бүлеккә бүлеп ҡарауға этәрҙе: беренсе бүлек – “Метеорологик лексика һәм уны өйрәнеүҙең теоретик нигеҙҙәре” икенсе бүлек – “Башҡорт халыҡ ижадында метеорологик лексика” тип аталһа, өсөнсөһө “Башҡорт теле дәресендә метеорологик лексика менән танышыу” исеме аҫтында.

Эшебеҙҙең беренсе бүлегендә метеорологик лексиканың теоретик нигеҙе тикшерелде. Был бүлек Н.Х. Мәҡсүтованың, Ә.Г. Искәндәровтың, З.Ә. Хәбибуллинаның, А.Ғ. Шәйхулловтың, Р.Н. Һаҙыеваның, Л.В. Данилованың, В.Б. Джафаровтың, Х. Абишевтың, Д. К. Пуржанованың хеҙмәттәренә нигеҙләнде. Был бүлекте дөйөмләштереп шуны әйтергә була: метеорологик лексика телдең һүҙлек составының иң ҡыҙыҡлы һәм бай ҡатламы. Телдең һүҙлек составы – оҙайлы тарихи процесс һөҙөмтәһе ул. Сығышы яғынан боронғо булған, әммә төрлө үҙгәрештәргә бирелгән метеорологик лексиканы халыҡтың мәҙәниәте, тарихы, көнкүреше менән бәйләп өйрәнеү башҡорт халҡының ҡарашын, менталитетын тағы ла нығыраҡ аңларға ярҙам итә.

Метеорологик лексиканы туплау, ғилми тикшереү буйынса тюркологияла ҡаҙаҡ, үзбәк тел ғилемендә күп кенә фәнни эштәр башҡарылған. Был лексик ҡатлам кешелек тормошоноң төрлө яҡтарын сағылдыра. Ул башҡорт халҡының донъяға ҡарашына, донъя көтөүенә бәйле булған һүҙҙәрҙе үҙ эсенә ала. Килеп сығышы яғынан метеорологик лексиканың атамалары төп башҡорт һүҙҙәренә ҡарай. Төп башҡорт һүҙҙәре дөйөм төрки сығанаҡлы һүҙҙәрҙе һәм башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрен эсенә ала. Башҡорт теле метеорологик лексиканың нигеҙен күпселек төрки телдәр өсөн уртаҡ булған төрки ерлегендә барлыҡҡа килгән һәм үҫешкән һүҙҙәр тәшкил итә. Хәҙерге башҡорт теле метеорологик лексикаһында ғәрәп, фарсы, рус һәм башҡа күп телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр бар. Сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡайһы берҙәре фонетик, семантик үҙгәрештәргә бирелгән.

Башҡорт телендә метеорологик лексиканы лексик-семантик төрҙәргә бүлгәндә киләһе семантик билдәләргә бүлеп ҡарау кәрәк: "яуым –төшөм”: "ямғыр", "ҡар", “борсаҡ”, “ысыҡ”, “бәҫ”, "болот", "ел", “томан”, “боҫ”, "йәшен", “боҙ, боҙ ҡатламы”, "атмосфераның дөйөм һыҙаты" һ.б.

Эшебеҙҙең икенсе бүлегендә халыҡ метеорологияһына бәйле мәғлүмәттәр тупланды. Халыҡ ижадының бар төрҙәрендә тип әйтерлек, атап әйткәндә, йомаҡтарҙа, әкиәт-легендаларҙа, мәҡәлдәрҙә, тыйыуҙарҙа, мифтарҙа, йола поэзияһында, һынамыштарҙа метеорологияға бәйле бай материал табырға була. Метеорологияға бәйле булған һүҙҙәрҙе мәҙәниәт, тарих, фольклор менән бәйләнештә ҡарау бик ҡыҙыҡлы һәм фәһемле. Һүҙҙе ана шулай этник яҡтан өйрәнеү уҡыусыға халҡыбыҙҙың бай рухи тарихы, уның шанлы үткәне, ҡабатланмаҫ легендалары, әкиәттәре, меңәр йылдар буйы халыҡ күңелендә туплана килгән тәжрибәһе менән танышырға, халыҡтың аңын, боронғо ҡараштарын, тормош фәлсәфәһен аңларға ярҙам итә.

“Исемдәр донъяһында метеорологик лексиканың сағылышы” тигән бүлексәлә беҙ тәбиғәт күренештәренә, йыл миҙгелдәренә бәйле халыҡ араһында киң таралған исемдәрҙе ҡарап үттек. Башҡорт исемдәрендә ырыу-ара атамаларында сағылыш алып, бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған. Көнсыуаҡ, Көнгилде, Көнһылыу, Һыуһылыу, Иҙелбай, Айбаҡты, Көнсыуаҡ, Айһылыу, Көнһылыу, Көнбай, Көнгилде, Сулпан, Аҡсулпан, Бурансы, Томансы, Ҡояшбай, Ҡояшбикә кеүек кеше исемдәре тәбиғәт йолаларға бәйле барлыҡҡа килгән:

Дүртенсе бүлектә метеорологияға бәйле дәрес өлгөһө бирелә. Был дәрес аша уҡытыусы уҡыусыларҙы тәбиғәткә, йыл миҙгелдәренә бәйле йомаҡ-мәҡәлдәр, шиғырҙар, йырҙар менән таныштыра, уларҙы ижади фекерләргә, халыҡ мәҙәниәтенә, теленә һөйөргә, хөрмәт тәрбиәләргә ирешә ала.

Ғөмүмән алғанда, башҡорт теленең метеорологик лексикаһы – тел ғилемендә бик ҡыҙыҡлы өлкә. Шулай итеп, метеорологик лексика – лексиканың иң боронғо ҡатламдарының береһе. Был төркөм башҡорт теленең төп һүҙлек фондының береһен тәшкил итә.

Метеорологик лексиканы йыйыу, системаға һалыу, ғилми тикшереү башҡорт лексикологияһының төп маҡсаты һәм бурыстарының береһе булып тора. Метеорологик лексика төрки телдәре һәм шул иҫәптән башҡорт тел белеме өсөн дә әһәмиәтле лексик-семантик төркөмгә ҡарай.

Список литературы

Китаптар

1. Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии: Сборник статей. Уфа, 1994. - 149 с.

2. Ахметьянов Р.Г. Общая лексика материальной культуры народов Среднего Поволжья. М., 1981.

3. Багаутдинова М. И. Этнографическая лексика башкирского языка: Автореф. дисс. канд филол. наук. Уфа, 1997. - 24 с.

4. Башкирская лексика: Тематический сборник / Под ред. Т.М.Гарипова. Уфа, 1966. - 222 с.

5. Башкирская лексика: темат. сб. Уфа, 1966; Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., 1986; Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии. Уфа, 1994.

6. Башҡорт халыҡ ижады. 10-сы том. 1-се китап. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. – Өфө: Китап, 2006. -544 б.

7. Башҡорт халыҡ ижады. Йомаҡтар. – Өфө, 1979. -470 б.

8. Башҡорт халыҡ ижады. Йола фольклоры. - Өфө, 1995.

9. Башҡорт халыҡ ижады. 2-се том. Риүәйәттәр, легендалар.

-Өфө,1997.

10. Башҡорт халыҡ ижады. Эпос. 4-се том. - Өфө, 1999.

11. Башҡорт фольклоры: Тикшеренеүҙәр һәм материалдар / Ред. Ә.M. Сөләймәнов, Г.Р. Хөсәйенова. - Белем, 1999. - 223 б.

12. Бикбулатов Н.В. Башкиры. Уфа, 1995.

13. Виноградов В.В. Лексикология и лексикография. Избранные труды. М.: Наука, 1977. - 312 с.

14. Вопросы лексикологии и лексикографии башкирского языка / Отв. ред. З.Г. Ураксин. Уфа, 1983. - 128 с.

15. Вопросы башкирского языкознания / Отв. ред. З.Г. Ураксин. - Уфа, 1973.-223 с.

16. Вопросы башкирского языкознания / Отв. ред. Г.Г. Саитбатталов. Уфа, 1975. - 225 с.

17. Дударева З.М., Елизарова Г.С., Пятаева Н.В., Сыров И.А. Системно-структурный и антропоцентрический принципы современной лингвистики. Уфа, 2005.

18. Евсюков В.В. Мифы о Вселенной. Новосибирск, 1988. - 177 с.

19. Зайнуллин М.В., Зайнуллина Л.М. Общие проблемы лингвокультурологии. Курс лекций. Уфа: РИЦ БГУ, 2008. - 207 с.

20. Исследования по грамматике современного башкирского языка / Под ред. A.A. Юлдашева, З.Г. Ураксина. Уфа, 1979. - 133 с.

21. Исхаков Ф.Г. Опыт сравнительного словаря современных тюркских языков // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. 4.IV Лексика. -М., 1962. С. 5-68.

22. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка.-М., 1986.- 152 с.

23. Ишбулатов Н.Х. Башҡорт теле һәм уның диалекттары. - Өфө: Китап, 2000. – 212 бит.

24. Кусимова Таңһылыу. Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.

25. Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности Мон-голии и Киргизии. М.—Л., 1959, стр. 91.

Диссертациялар авторефераттары

26. Искандаров А.Г. Метеорологическая лексика башкирского

языка : автореферат дис. . кандидата филологических наук : 10.02.02.

27. Данилова Л.В. Метеорологическая лексика тюркских языков. Автореф. дисс. . канд. филол. наук. Ташкент, 1972. - 26 с.

28. Джафаров В.Б. Метеорологические термины в азербайджанском языке. Автореф. дисс. . канд. филол. наук. Баку,1990.

Һүҙлектәр

29. Башкирско-русский словарь. М.: Дигора, Рус. яз., 1996.

30. Башкорт теленец диалекттары һүҙлеге. – Өфө: Китап, 2002.

31. Башҡорт теленец һүҙлеге. Ике томда. М.: Рус. яз., 1993.

32. Русско-башкирский словарь. В 2-х т. Уфа: Башкирская энциклопедия,2005.

33. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Т. 1.-М., 1974.

34. Сөләймәнов B.C. Русса-башҡортса һәм башҡортса-русса астрономия