«Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концепты» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ 3

БЕРЕНСЕ БҮЛЕК. Лингвокультурология фәнендә “дуҫлыҡ” концептын өйрәнеү 8

1.1 Лингвокультурология фәненең бурыстары 8

1.2 Концепт тураһында дөйөм төшөнсә 16

1.3 “Дуҫлыҡ” концептын өйрәнеү тарихы 22

ИКЕНСЕ БҮЛЕК. Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концепты 29

2.1. Рәми Ғарипов поэзияһының тел картинаһы 29

2.2 Р. Ғарипов шиғырҙарында “дуҫлыҡ” концептына

лингвомәҙәни анализ 37

2.3 Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концептын

сағылдырыу үҙенсәлектәре 43

ӨСӨНСӨ БҮЛЕК. Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концептын башҡорт теле дәрестәрендә өйрәнеү юлдары 53

3.1 Башҡорт теле дәрестәрендә концепттарҙы

өйрәнеүҙең лингвомәҙәни әһәмиәте 53

3.2 Р. Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концептын уҡытыу

аша балаларҙың лингвомәҙәни компетенцияларын үҫтереү 56

ЙОМҒАҠЛАУ 66

Введение

Лингвокультурология фәне ХХ быуатта үҫеш юлына баҫа. Ул телде аралашыу ҡоралы булараҡ ҡына түгел, ә милләттең мәҙәни күрһәткесе тип ҡарай. Тел менән мәҙәниәт параллель рәүештә кешенең аң кимәлен, образлы фекерләү ҡеүәһен үҫтерә, донъяға ҡарашын формалаштыра, донъяны танып-белеүҙә ярҙам итә. Тел һәм мәҙәниәт быуындар бәйләнеше вазифаһын үтәй, тел аша оло быуын йәш быуынға үҙенең тормош тәжрибәһен, өгөт-нәсихәттәрен, рухи байлығын тапшыра килгән. Үткән быуын кешеләренең тормош тәжрибәһен , күңел байлығын бөтә нескәлектәре менән ҡабул итеү, аңлау өсөн һәр быуын мәҙәниәтте һәм телде яҡшы белергә, өйрәнергә тейеш. Фәҡәт тел генә ата-бабаларҙың үткәнен белергә, бөгөнгөнө күҙалларға, киләсәккә өмөт-хыялдар менән йәшәргә, тормошто аңларға, эргә-тирәләге ысынбарлыҡты танып-белергә ярҙам итә. Шуға ла телде һәм мәҙәниәтте өйрәнеү, уларҙың бөтә нескәлектәрен белеү- мотлаҡ.

Һәр халыҡтың телендә уның тарихы йәки үткән тормошо, бөгөнгөһө, ғөрөф-ғәҙәттәре, шөғөлө, тел үҙенсәлектәре, мәҙәниәте һәм башҡалары сағыла. Кеше тел һәм мәҙәниәтте үҙләштереү аша шәхес булып формалаша.

“Тел ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ”, - тип яҙа М.В. Зәйнуллин [13, 9-11]. Тел һәм мәҙәниәт тығыҙ бәйләнештә йәшәй, йәғни тел халыҡ мәҙәниәтен сағылдыра.

Был тармаҡтың өйрәнеү объекты булып концепт тора. Концепт – лингвокультурология фәненең иң төп төшөнсәләренең береһе.

Концепт латин теленән килеп ингән “conceptus” һүҙенән – күҙ алдына килетреү, төшөнсә тигәнде аңлата. Концепт - уй, проект, алдынғы фекер; ҡайһы бер фәнни йүнәлештәрҙә логик төшөнсәне аңлата. [29, 40].

Телдең концептосфераһын өйрәнгәндә иң ҡатмарлы һәм үҙенсәлекле “асҡыстар” булып халыҡтың әхлаҡи-мәҙәни ҡиммәттәрен сағылдырыусы универсаль төшөнсәләр – категориялар тора. Улар араһында “дуҫлыҡ” концептының әһәмиәте әйтеп бөткөһөҙ. Сөнки ул милли тел картинаһына хас әхлаҡи маяҡтарҙы ла, дуҫлыҡ төшөнсәһенең мәҙәни йөкмәткеһен дә һүрәтләй. Әммә ләкин метафизик һәм юғары мәғәнәгә эйә “һөйөү”, “йән” кеүек универсаль мәҙәни һүҙ-асҡыстарға ҡарағанда, “дуҫлыҡ” концепты лингвистикала өйрәнелеп етмәгән, уның ижтимағи мәҙәниәттәге фәлсәфәүи йөкмәткеһе, милли үҙенсәлеге, индивидуаль тел шәхесе картинаһындағы асылы һорауҙары ҡараңғы ҡала килә. Концепттың бер төрө булараҡ “дуҫлыҡ” концепты хәҙерге тел ғилемендә үҙе генә айырым бер төшөнсә була алмай, ул мәҙәниәттең һәм телдең мәғәнә структураһының бер өлөшө, шулай ҙа уны тикшереү һәм өйрәнеү лингвистика өсөн актуаль проблема.

“Дуҫлыҡ” концепты социомәҙәни феномен, уның художестволы әҙәбиәт әҫәрҙәрендә индвидуаль тел картинаһында асылышы тәбиғи күренеш. Халыҡ шағиры, үҙенең поэтик ижад емештәре менән шиғриәтебеҙҙе яңы үрҙәргә күтәргән Рәми Ғарипов поэзияһында ла ул ижтимағи-мәҙәни йөкмәткегә эйә, үҙенсәлекле әхлаҡи төшөнсәләрҙе үҙендә йөрөткән бер “асҡыс”ҡа әйләнә. “Дуҫлыҡ” төшөнсәһенең халыҡта нығынған әхлаҡи, фәлсәфәүи нигеҙенә таяныу менән бергә Рәми Ғарипов үҙенең шиғри ижад емештәрендә уны индивидуаль, шәхсән ижади күҙлектән дә аса һәм шуның менән был төшөнсәнең мәғәнә йәкмәткеһен ифрат киңәйтә, милли тел картинаһын яңы биҙәктәргә байыта. Тимәк, Рәми Ғарипов поэзияһы концептуаль тел картинаһын сағылдырыу йәһәтенән тағы ла тәрәнерәк өйрәнелергә тейеш.

Шулай итеп, сығарылыш квалификация эшендә үҙәккә ҡуйылған теманың актуаллеге түбәндәгеләргә нигеҙләнә:

- башҡорт тел картинаһында “дуҫлыҡ” концептының лингвомәҙәни йөкмәткеһенң ныҡлы өйрәнелмәүендә;

- Рәми Ғарипов поэзияһында “дуҫлыҡ” концептының социомәҙәни феномен булып сығыш яһап, уның индивидуаль тел картинаһының үҙәген булдырыусы әхлаҡи төшөнсәләр рәтендә сығыш яһауында, халыҡтың донъя картинаһына яңы биҙәктәр өҫтәүендә;

Тикшереү эшенең төп объекты тип тел картинаһында “дуҫлыҡ” концептының мәғәнә структураһын һәм фәлсәфәүи-мәҙәни йөкмәткеһен өйрәнеү алына. Хеҙмәттә тикшереү эшенең төп предметы тип Рәми Ғарипов поэзияһында “дуҫлыҡ” концептының сағылышын күрһәтәбеҙ.

Лингвокультурология фәнендә тел концептосфераһын өйрәнеү буйынса бай тәжрибә тупланған. “Дуҫлыҡ” концепты тел ғилеменең лингвокультурология һәм когнитив лингвистика тармаҡтарында баҫылған хеҙмәттәрҙә, мәҡәләләрҙә яҡшы ҡарала.

Дөйөм лингвистикала “дуҫлыҡ” концептының ҡайһы бер үҙенсәлектәре ғалимдар П.В. Флоренский, А.Н. Вежбицкая, Н.В. Уфимцева, Т.А. Пшенина, Н.Г. Шаймердинова, А.А. Смирнова, О.Ю. Лушкова хеҙмәттәрендә ҡарала. В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, Д.С. Лихачевтың лингвокультурология буйынса фундаменталь эштәрендә һәм һүҙлектәрендә аталған концептҡа дөйөм баһа бирелә.

Башҡорт тел ғилемендә М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Ф.Б. Санъяров, Г.Х. Бохарова, Р.Р. Янмурзина, Т.Ә. Килдебәкова, Р.Ә. Кәримова, Л.М. Сәлимова һәм башҡа ғалимдарҙың эштәрендә “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни йөкмәткеһе, семантикаһы өлөшләтә ҡарала. Хеҙмәттәрҙә һәм һүҙлектәрҙә концептты сағыштырма планда өйрәнеү, халыҡ ижадының тел картинаһы миҫалында тикшереү, лингвистик тел саралары ярҙамында уның тел картинаһындағы сағылышын ҡарау өлгөләрен таба алабыҙ.

Сығарылыш квалификация эшенең маҡсаты булып төп әхлаҡи-мәҙәни концепттарҙыү нигеҙен тәшкил иткән “дуҫлыҡ” концептын Р. Ғариповтың шиғри әҫәрҙәре нигеҙендә лингвокультурологик күҙлектән өйрәнеү тора. Билдәләнгән маҡсаттан сығып, түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

- тел ғилемендә “концепт” төшөнсәһенең йөкмәткеһен, ниндәй юҫыҡта ҡулланылыуын асыҡларға;

- Рәми Ғарипов шиғырҙарында “дуҫлыҡ” концептының мәғәнә йөкмәткеһен анализлау, уның семантик төҙөлөшөн миҫалдар ярҙамында өйрәнеү;

- Рәми Ғарипов шиғырҙарында “дуҫлыҡ” концептының әхлаҡи-мәҙәни һәм фәлсәфәүи йөкмәткеһен байҡап сығыу;

- башҡорт теле дәрестәрендә “концепт” төшөнсәһен уҡытыу методтарын һәм алымдарын ҡарарға;

- Рәми Ғарипов ишғырҙары миҫалында “дуҫлыҡ” концептын лингвокультурологик йәһәттән уҡытыу методикаһын булдырыу һәм эш төрҙәрен тәҡдим итеү;

Хеҙмәтебеҙҙә Д.С. Лихачев, В.А. Маслова, Л.Х. Сәмситова, М.В. Зәйнуллин һәм башҡа ғалимдарҙың монографиялары, фәнни мәҡәләләре, дәреслектәре, китаптары һәм һүҙлектәре төп ҡулланылған теоретик материалдар булып торҙолар.

Эшебеҙҙең ғилми әһәмиәте – “дуҫлыҡ” концептының Рәми Ғарипов шиғырҙары миҫалында тәү тапҡыр өйрәнелеүендә. Эш милли тел картинаһында универсаль категория булған “дуҫлыҡ” концептын тикшереү барышында ғилми сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Эшебеҙҙең практик әһәмиәте – диплом эшенең барышында тупланылған материалдар киләсәктә мәктәп һәм юғары уҡыу йорттары өсөн сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Сығарылыш квалификация эшебеҙҙең структураһы инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән , ҡушымтанан тора.

Выдержка из текста работы

БЕРЕНСЕ БҮЛЕК. Лингвокультурология фәнендә “дуҫлыҡ” концептын өйрәнеү

1.1 Лингвокультурология фәненең бурыстары

Лингвокультурология – лингвистика һәм культурология фәндәре сиктәрендә үҫеп сыҡҡан айырым бер ғилми йүнәлеш ул. Лингвокультурологияның иғтибар үҙәгендә үҙ телендә һөйләшеүсе һәм халҡы мәҙәниәтен сағылдырыусы лингвистик шәхес тора. Лингвокультурология тел һәм мәҙәниәттең мөнәсәбәттәрен дөйөм бер халыҡтың рухи-әхлаҡи ҡиммәтәре һәм донъяуи ҡараштары сиктәренән сығып ҡарай.

Лингвокультурология – лингвистика фәненең яңы формалашып килгән тармағы. Ул, бер яҡтан, милли тел менән мәҙәниәтте өйрәнеүсе фәндәрҙең синтезын тәшкил итһә, икенсе яҡтан, телдең мәҙәниәт менән үҙ-ара бәйләнешкә инеүен дә, бер-береһенә мөнәсәбәтле булыуын да өйрәнә [19, 162].

XXI быуат лингвистикаһы телде аралашыу һәм танып-белеү сараһы булараҡ ҡына түгел, ә билгеле бер милләттең мәҙәниәтен белдереүсе йүнәлеш булараҡ тикшерә. Бының нигеҙен В. Гумбольт, А. А. Потебня кеүек ғалимдар һалған. Мәҫәлән, В. Гумбольт «Милләттең сиктәре – минең донъяға ҡарашымдың сиктәре», – тигән. Тимәк, тел ысынбарлыҡты ғына сағылдырып ҡалмай, ә кеше йәшәй торған йәшәйеште лә барлыҡҡа килтерә. Шуға күрә лингвистика, тел тураһындағы фән, гуманитар белемдәр араһында алдынғы урындарҙы тота һәм уның ярҙамынан башҡа мәҙәниәтте өйрәнеү мөмкин түгел. Тел милләттең хәҙергеһен генә түгел, ә боронғо кешеләрҙең дә донъяға, йәмғиәткә һәм үҙ-үҙҙәренә ҡарашын өйрәнеү юлы ла.

Тел тығыҙ рәүештә мәҙәниәт менән бәйләнгән: ул уға үтеп керә, үҫә һәм уны сағылдыра. Лингвокультурология шуның нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы фән. Уны лингвистиканың бер йүнәлеше тип һанарға мөмкин. Ә «лингвокультурология» тигән термин һуңғы ун йыллыҡта барлыҡҡа килә. Культурология кешенең тәбиғәткә, йәмғиәткә, тарихҡа, сәнғәткә һәм йәмғиәттең башҡа өлкәләренә ҡағылышлы аң-белемен тикшерә; тел белеме – телдең төрлө моделдәрендә сағылыусы донъя һүрәтен, донъяға ҡарашты ҡарай, ә лингвокультурологияның төп предметы – үҙ-ара диалогта булған тел һәм мәҙәниәт. Тимәк, лингвокультурология халыҡтың телдә сағылған һәм телдә нығынып ҡалған мәҙәниәтен өйрәнә [33, 36-37].

XXI быуат лингвистикаһы һүҙҙе тел берәмеге итеп кенә түгел, ә мәҙәниәт берәмеге, концепт булараҡ ҡарай. Шуға күрә лә башҡорт телен уҡытыуҙың яңы концепцияһы нигеҙендә тел һәм мәҙәниәт бәйләнеше урын алырға тейеш. Мәҙәниәт – күп яҡлы, үҙенсәлекле күренеш. Тел мәҙәниәттә булған әйберҙәрҙе атап, сағылдырып ҡына ҡалмай, ә ошо мәҙәниәт эсендә үҫә. Тимәк, тел мәҙәниәттең барлыҡҡа килеү ҡоралы, үҫеүе, һаҡланыуы һәм уның төҙөлөшө булып та тора. Ошо идея нигеҙендә яңы фән – лингвокультурология барлыҡҡа килә. Лингвокультурология, тел һәм мәҙәниәттең бәйләнешен өйрәнеп, тел шәхесе һәм донъя тел картинаһының төҙөлөшөн сағылдыра.

Хәҙерге тел ғилеме донъя телдәрен яңы методология нигеҙендә төрлө принциптарҙан сығып тикшерә. Тел – ҡатмарлы күренеш, ул кешелек йәмғиәтендә бик күп функциялар башҡара. Халыҡтың милли мәҙәнилеген формалаштырыуҙа һәм үҫтереүҙә туған телдең роле баһалап бөткөһөҙ. Уны төрлө аспекттарҙа өйрәнеү менән хәҙерге тел белемендә бик күп яңы йүнәлештәр шөғөлләнә. Айырыуса функциональ лингвистика, этник лингвистика, социаль лингвистика, когнитив лингвистика, лингвофилософия, лингвофольклористика [28, 48].

Был йүнәлештәр араһында айырыуса когнитив лингвистика һәм лингвокультурология йүнәлештәре хәҙерге тел теорияһында телдәрҙе өйрәнеү практикаһында актуаль проблемаларҙы (милли телдәрҙең объектив ысынбарлыҡты танып белеүҙә һәм уны сағылдырыуҙағы үҙенсәлектәре телдәрҙең милли мәҙәниәтте формалаштырыуҙағы роле, милли телдәрҙе үҫтереүҙә айырым ижади шәхестәрҙең тотҡан урыны, милли телдәрҙә концепттар системаһы, милли телдәрҙә донъя картинаһы) хәл итеүҙә ҙур әһәмиәткә эйә.

Лингвокульторология – лингвистика фәненең яңы формалашып килгән тармағы. Ул бер яҡтан, милли тел менән мәҙәниәтте өйрәнеүсе фәндәрҙең синтезын тәшкил итә, йәғни, улар менән йәнәш тора. Икенсе яҡтан, телдең үҙенең функцияһын үтәү процесында мәҙәниәт менән бер бөтөн системаны барлыҡҡа килтереүен дә, үҙ-ара бәйләнешкә инеүен дә, шулай уҡ уларҙың бер-береһенә мөнәсәбәтле булыуын да лингвокультурология фәне өйрәнә [13, 206].

Билдәле булыуынса, кеше үҙенең туған телен һәм теле менән бергә үҙ халҡының мәҙәниәтен үҙләштергәндә генә кеше була. Халыҡ мәҙәниәтенең бөтөн нескәлектәре уның үҙенсәлекле һәм уникаль булған телендә сағыла.

«Хәҙерге тел ғилемендә В. Фон Гумбольд башлаған телде халыҡтың мәҙәниәтен барлыҡҡа килтереүсе булараҡ ҡарау традицияһы ҡайтанан тергеҙелде. Донъяның тел картинаһы мәсьәләһен тикшергәндә төп конструкт булып концепт төшөнсәһе алына. Тел һәм мәҙәниәт араһындағы бәйләнештәрҙе асыҡлағанда теге йәки был этник үҙенсәлекте сағылдырыусы концепттарҙы анализлау маҡсатҡа ярашлы» [13, 33].

Милли мәҙәниәтте тикшергәндә телсе ғалимдар «концептосфера» термины менән эш итәләр. «Концептосфера – айырым кешенең, шулай уҡ айырым бер телдең һүҙлек запасында һаҡланған саралар» [18, 53].

Лингвокультурологик тикшеренеүҙәрҙең төп обьекттары һәм предметтары хаҡында фекер йөрөткәндә, түбәндәгеләрҙе күҙ уңында тоторға кәрәк.

1. Был фәндә тикшеренеү предметы булып мәҙәниәттә символик, образлы-метафорик, эталон кимәлен алған тел берәмектәре - концепттар сығыш яһай.

2. Лингвокультурологияның предметы булып мифологик йөкмәткегә эйә тел берәмектәре лә (архетиптар һәм мифологемалар) иҫәпләнә.

3. Лингокультурологияның тағы ла бер тикшереү предметы – телдең паремиологик составы (мәҡәл-әйтемдәр, фразеологизмдар). Сөнки улар йыш ҡына халыҡ мәҙәниәтенең, уның үҙаңын йөрөтәләр.

Тимәк, лингвокультурология халыҡтың тел картинаһын уның мәҙәниәте күҙлегенән өйрәнә. Бынан сығып, лингвокультурологияның төп обьекты тип тел шәхесен атай алабыҙ. Бындай характерҙағы тикшеренеүҙәрҙә тел берәмектәренә социаль-психологик, социаль-фәлсәфәүи, сағыштырма-тарихи һәм башҡа төр тикшереү методтары өҫтөнлөк итә.

Академик Д.С. Лихачев билдәләүенсә, милли телдең концептосфераһы – ул һәр халыҡтың мифологияһы, дине, ғөрөф-ғәҙәттәре, философияһы, этнопсихологияһы, фәне, әҙәбиәте, теле һәм донъяға ҡарашы системаһы ул.

Ниндәй ҙә булһа айырым яҙыусының фекерләү образын сағылдырыусы һәм һүрәтләүсе лингвоспецифик концептарҙы билдәләп үтеү һәм һүрәтләү лингвокультурология фәненең актуаль мәсьәләһе булып ҡала. Ғөмүмән, яҙыусының фекерләү образы уның ижадында киңерәк сағылыш таба.

Һуңғы йылдарҙа тел ғилеменең иғтибары телдең культура менән үҙ-ара бәйләнеше, телдең сәйәси һәм рухи контекст менән бәйләнеше проблемаларына йүнәлтелә.

Тел картинаһы тип ғалимдар кешенең тирә-яҡ тураһындағы белемдәр системаһын тел саралары аша еткереүҙе атайҙар. Тел картинаһы кешенең фекерләү процесы менән бәйле. Шулай уҡ ул реаль ысынбарлыҡты сағылдыра һәм халыҡ аңының милли-мәҙәни үҙенсәлеген белдерә. Индивидуаль тел картинаһы айырым шәхестең донъя хаҡындағы белемдәрен еткерә.

Ғалимдар Ю.Н. Караулов, В.В. Воробьев билдәләүенсә: «Языковая личность представляет собой конкретного носителя языка, способного понимать, воспроизводить и создавать тексты, это личность, выраженная в языке и охарактеризованная на основе анализа произведенных ею текстов с точки зрения использования в них системных средств языка для отражения видения ею окружающей действительности».

Хәҙерге тел ғилемендә антропоцентризмдың төп роль уйнай башлауы менән бергә, тел-кеше мөнәсәбәттәренә иғтибар көсәйә, башҡорт тел ғилемендә лә был проблема актуалләшә бара. Антропоцентризм телдең ижтимағи функцияһына, функциональ яғына иғтибарҙы көсәйтте, тел һәм кешенең эске донъяһы, эмоциональ тәбиғәте, аңы араһындағы бәйләнештәрҙе өйрәнеү лингвистикала ҡыҙыҡлы йүнәлештәр барлыҡҡа килтерҙе. Шулар араһында этнолингвистика, этнопсихолингвистика, психолингвистика һәм лингвокультурология һәм когнитив лингвистика фәндәре башҡорт тел ғилемендә лә билдәле бер үҫеш алды.

Башҡорт тел ғилемендә әлегә был проблема концептосфера, эмоциоконцептосфера, тел картинаһы, этнолингвистика кеүек мәсьәләләр менән йәнәшә ҡарала. Башҡорт телендә милли тел картинаһы хаҡында фекерҙәрҙе М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Г.Х. Бохарова, Л.М. Зәйнуллина, Ф.Б. Санъяров, Г.Г. Ҡолһарина, Л.М. Сәлимова, Р.Р. Янмурзина, З.Ә. Рәхмәтуллина хеҙмәттәрендә табырға мөмкин.

Заключение

Сығарылыш квалификация эше Рәми Ғариповтың поэзияһында “дуҫлыҡ” концептын өйрәнеүгә аранала.

Беренсе бүлектә лингвокультурология һәм когнитив лингвистикаға дөйөм төшөнсә бирелә. Әлеге ваҡытта лингвокультурология һәм когнитив линвистика тигән фәндәр киң үҫеш алып бара. Был фәндәр үҙҙәре антропоцентризм йүнәлешенә ҡайтып ҡала. Халыҡтың фекерләү образын сағылдырыусы һәм һүрәтләүсе лингвоспецифик концептарҙы билдәләп үтеү һәм һүрәтләү лингвокультурология фәненең актуаль мәсьәләһе булып ҡала. Шулай уҡ был бүлектә концепт тураһында дөйөм төшөнсә бирелде. Концепт - һис шикһеҙ төшөнсә һәм һүҙ мәғәнәләренән күпкә ҡатмарлы, сөнки һүҙҙә, төшөнсәлә конкрет мәғәнә бирелә. Концептың йөкмәткеһен лингвокультурологик анализ ярҙамында асыҡларға була. Был анализ үҙенең маҡсаты итеп концептың структураһын һүрәтләүҙе, спецификаһын сағылдырыуҙы ҡуя.

Хәҙерге тел ғилемендә милли тел картинаһын өйрәнеү йүнәлешендә бай тәжрибә тупланған. Тел картинаһын өйрәнгәндә ғалимдар “концепт” төшөнсәһенә таяналар. Бөтә билдәләмәләрҙе лә иҫәпкә алғанда, лингвистикала концепт тип культурологик мәғәнәгә эйә һәм телде төрлө лексемалар, саралар ярҙамында белдерелгән һүҙҙәргә әйтәләр. Концепт мәсьәләһе рус тел ғилемендә М. Арнаудов, В. Воркачев, С. Аскольдов-Алексеев, А. Вежбицкая һәм башҡа ғалимдарҙың монографияларында теоретик йүнәлештә ҡаралды.

Башҡорт тел ғилемендә милли тел картинаһы һәм концептосфера мәсьәләһе этнокультурология һәм милли тел картинаһынан айырылғыһыҙ рәүештә өйрәнелде. М.В. Зәйнуллин, Л.Х. Сәмситова, Г.Х. Бохарова, Л.М. Зәйнуллина, Ф.Б. Санъяров, Г.Г. Ҡолһарина, Л.М. Сәлимова, Р.Р. Янмурзина, З.Ә. Рәхмәтуллина һәм башҡа ғалимдарҙың хҙмәттәрендә башҡорт тел картинаһына хас концепттар фольклор текстары һәм әҙәби әҫәрҙәр нигеҙендә өйрәнелде, уларҙң этнокультурологик йөкмәткеһе асыҡланды. Башҡорт тел картинаһында концепттарҙың репрезентацияһы мәсьәләләре лә когнитив лингвистика һорауҙарына бәйле тикшерелде.

“Дуҫлыҡ” концепты һәр халыҡтың донъя картинаһында үҙәк урындарҙың береһен алып тороусы, этик характерҙағы универсаль концепттарҙың береһе.

Хәҙерге осор мәҙәниәтендә “дуҫлыҡ” концептының йөкмәткеһендә донъя диндәренән килеүсе әхлаҡи-этик башланғыстарҙың да, европа һәм көнсығыш филосифияһында үҫтерелгән концепцияларҙың да асыҡ сағылыуын күрәбеҙ. Әгәр көнбайыш мәҙәниәтендә дуҫлыҡтың индивидуаль мөнәсәбәттәрҙе характерлаусы нәмәләре (яҡын күреү, изгелек күрһәтеү шәхси файҙа, аралашыуҙан ыңғай кисерештәр алыу) үҙәккә ҡуйылһа, көнсығыш мәҙәниәтендә коллектив башланғыстар, кешеләрҙең бер идеология араҡалы берләшеүе, рухи яҡынлыҡ төп нигеҙ итеп алына. Бөгөнгө дәүерҙә дуҫлыҡ төшөнсәһенә ҡарата ошондай төрлөсә ҡараштар концепттың семантика йөкмәткеһен тәрәнәтә барып, һәр халыҡтың тел картинаһында этномәҙәни йәһәттән сағылыш таба.

Рәми Ғарипов шиғриәтендә “дуҫлыҡ” концепты әхлаҡи-этик планда асылып, универсаль концепт дәрәжәһенә күтәрелә. Ғәҙеллек, мәрхәмәтлелек, кешелеклек, мөхәббәт кеүек төшөнсәләр менән байытылып, уның әҫәрҙәрендә концепт гуманистик һәм фәләсәфәүи планда тәрән итеп асыла.

Рәми Ғарипов поэзияһында “дуҫлыҡ” концетының репрезентацияһы әҙәби телдең образлылыҡ саралары, башҡорт теленең төрлө һүҙ төркөмдәренә ҡараған лекемалар, грамматик тел саралары ярҙамында башҡарыла. Шағир әҫәрҙәренең образ сағыулығы һәм стилистикаһы концепттың репрезентацияһын эмоциональ-экспрессив планда башҡарырға, уның яңы семантик биҙәктәрен асырға булышлыҡ итә.

Башҡорт телен уҡытыу методикаһын концепт нигеҙендә алып барыу методтары һәм алымдары әлегә методика ғилемендә ентекле өйрәнелмәгән өлкәләрҙән һанала. Уны башҡорт теле дәрестәрендә уҡытыу процесында файҙаланыу балаларҙың мәҙәни кимәлен үҫтереп кенә ҡалмай, ә телмәр эшмәкәрлеге моментында ассоциатив аңын уята, телдең яңы мәғәнәүи бәйләнештәре беленә, уҡыусы фекерләү ҡеүәһенә эйә була. Айырыуса был йүнәлештә лингвокультурологик һүҙлектәр буйынса эш ярҙам итә, уҡыусылар мәҙәни төшөнсәләр йөрөткән һүҙҙәргә төшөнә бара, уларҙа башҡорт мәҙәниәтенә һөйөү тәрбиәләнә.

Башҡорт теле дәрестәрендә “дуҫлыҡ” концептын өйрәнеү балаларҙы әхлаҡи йәһәттән тәрбиәләү, уларҙың лингвокультурологик аңын үҫтереү йүнәлешендә уңышлы. “Дуҫлыҡ” төшөнсәһенә бәйле төрлө ассоциацияларҙы өйрәнеп, баланың лингвомәҙәни аңы тәрәнәйә бара, Рәми Ғарипов шиғырҙарына дәрестәрҙә концептуаль анализ “дуҫлыҡ” концептының ижтимағи йөкмәткеһенә төшөндөрөргә ярҙам итә. Ғөмүмән, концепттарҙы өйрәнеү балаларға һәр һүҙҙең тел өсөн ни тиклем ҡиммәтле һәм үҙенсәлекле күренеш булыуын күрһәтә.

Список литературы

1. Антропоцентрическая парадигма современной лингвистики и проблемы лингвокульторологии. Всероссийская научная конференция с международным участием. – Стерлитамак, 2006. – 412 с.

2. Артюнова Н.Д. Язык и мир человека. - М., 1999. – 241 с.

3. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. - Воронеж, 1998. – 41 с.

4. Башҡорт телен уҡытыуҙа яңы методтар, алымдар һәм информацион технологиялар. - Өфө, 2005. – 176 бит.

5. Багаутдинов М.И. Этнографическая лексика башкирского языка. АКД, Уфа, 1997. – 258 с.

6. Бодуэн де Куртенэ А. Избранные труды. – М., 1992. – 567 с.

7. Бухарова Г.Х. Башкирский народный эпос “Урал батыр”: когнитивно-дискурсивный анализ. – Уфа, 2009. – 205 с.

8. Бюлер К. Теория языка. Репрезентативная функция языка. - М., 1993. – 289 с.

9. Вежбицкая А. Язык, культура, познание. - М., 1996. – 357 с.

10. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. М., 1999. – 124 с.

11. Воркачев С.Г. Концепт счастья в русском языковом сознании. Опыт культурологического исследования. - Краснодар, 2002. – 89 с.

12. Гумбольдт В.Н. Избранные труды по языкознанию. - М., 1984. – 541 с.

13. Зайнуллин М.В. Общие проблемы лингвокультурологии / М.В. Зайнуллин. – Уфа: ред. БашГУ, 2008. – 342 с.

14. Йәғәфәрова Г. Н. Данлы ғүмер, талантлы ижад. – Стәрлетамаҡ: Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы, 2008. – 116 бит.

15. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. - М., Наука, 1987. – 257 с.

16. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языка. - М., 1990. – 203 с.

17. Кейекбаев, Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы: Уҡыу ҡулланмаһы / Ж. Ғ. Кейекбаев. – Өфө: Китап, 2002. – 237 бит.

18. Лихачев, Д. С. Концептосфера русского языка // Русская словесность. От теории словесности к структуре текста / Д. С. Лихачев. – М. : Academia, 1997. – 290 с.

19. Маслова В. А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наука, 1997.

20. Маслова В.А. Лингвокультурология. – М., 2007. – 357 с.

21. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. – М., 2005. – 209 с.

22. Попова З.Д., Стернин И.А. Язык и национальная картина мира. - Воронеж, 2002. – 354 с.

23. Псәнчин В.Ш. Телдең күркәмлек саралары. - Өфө: Китап, 1984. – 156 с.

24. Псәнчин В.Ш. Һүҙ тылсымы. - Өфө, 1996. – 335 с.

25. Саяхова Л. Г. Лингвокультурологическая концепция обучения русскому языку и учебники нового поколения. – Уфа: Китап, 2006. – 154 с.

26. Сәйетбатталов, Ғ.Ғ. Башҡорт теле. 3 том. Стилистика / Ғ.Ғ. Сәйетбатталов. – Өфө: Китап, 2006. – 416 б.

27. Сәйетбатталов, Ғ.Ғ. Башҡорт теле. 5-се том. Стилистика / Ғ.Ғ. Сәйетбатталов. – Өфө: Китап, 2009. – 425 б.

28. Сәмситова Л.Х. Башҡорт тел картинаһында мәҙәниәт концепттары. - Өфө, 2010. – 164 б.

29. Степанов Ю.С. Константы: словарь русской культуры. - М.: Наука, 1997. – 48 с.

30. Һағыш сәскәһе: Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың 75 йыллыҡ юбилейына арналған йыйынтыҡ. - Өфө: Китап, 2008. – 248 бит.

31. Языковая картина мира: Лингвистический и культурологические аспекты. Т.1. – Бийск, 1998. – 257 с.

32. Языки и литературы народов Башкортостана в Евразийском диалоге культур: Материалы региональной научно-теоретической конференции. – Уфа, 1997. – 159 с.

33. Язык и наука конца ХХ века / Под ред. Ю.С. Степанова. – М., 1995. – 254 с.

Художестволы әҙәбиәт

34. Ғарипов Рәми. Умырзая йыры. - Өфө: Китап, 1981. – 185 бит.

35. Ғарипов Рәми. Минең антологиям. - Өфө: Китап, 1985. – 412 бит.

36. Ғарипов Рәми. Әҫәрҙәр. 3 томда. 1-се том. Шиғырҙар, поэмалар. - Өфө: Китап, 1996. – 448 б.

Мәҡәләләр:

37. Бикбаев Рауил. Киләсәккә аманат («Аҡ тирмәлә» әйтелгән Рәми хаҡында һүҙ) //Ағиҙел. – 1992. – № 2. – Б. 58-59

38. Бикбаев Рауил. Шағир аманаты (Рәми Ғариповҡа бағышлап) // Рауил Бикбаев. Шағир һүҙе, шағир намыҫы. – Өфө: Китап, 1997. – 317 – 333 биттәр.

39. Зәйнуллин М.В. Башҡорт лингвистик картинаһында “туған тел” концепты // Башҡортостан уҡытыусыһы, 2010, 9 – 11-се биттәр.

40. Раемгужина З.М. Вопросы отражения картины мира в башкирском языке // Научное наследие башкирских ученых-эмигрантов и вопросы современности. – Уфа, 1995. – С.70-72.

41. Самситова Л.Х. Концепт совесть в башкирской языковой картине мира // Ядкяр. – 25007. - №2. – С.66-69.

42. Самситова Л.Х. Концептуальная метафора как объект лингвокультурологии // Язык и литература как способы проявления национального менталитета. – Челябинск, 2002. – С.18-23.

43. Хөсәйенов Ғ. Шағирҙың әйтер һүҙе // Ғарипов Р. Умырзая йыры. Шиғырҙар. - Өфө, 1981. – 5-10-сы биттәр.

Һүҙлектәр

44. Башҡорт теленең һүҙлеге: Ике томда / Россия Фәндәр Академияһы. Башҡортостан ғилми үҙәге, тарих, тел һәм әҙәбиәт институты. – 561 бит.

45. Даль, В.И. Толковый словарь живого великорусского языка / В.И. Даль. – СПб.; М., 1881. – 365 с.

46. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка / С.И. Ожегов, Н.Ю.Шведова. – М., 1997. – 451 с.

47. Зәйнуллина Г.Д. Русса-башҡортса лингвистик терминдар һүҙлеге / Г.Д. Зәйнуллина. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. – 184 бит.

48. Кубрякова, Е.С. Лингвистический энциклопедический словарь / Е.С. Кубрякова. – М.: СЭ, 1990. – 523 с.

49. Самситова Л.Х. Реалии башкирской культуры: лингвокультурологический словарь. – Уфа, 1999. – 201 с.

50. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты) / Яуаплы редакторы З.Ғ. Ураҡсин. – Өфө: Китап, 2004. – 634 бит.