«Названия деревьев в толковом словаре башкирского языка и их использование на уроках» - Дипломная работа

Содержание

ИНЕШ….….

I БҮЛЕК. АҒАС АТАМАЛАРЫН ӨЙРӘНЕҮ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ…

1.1. Ағас атамаларының өйрәнелеү тарихы…

1.2. Ағас һәм урман кәсептәренең тарихи һәм лингвоэтнографик үҫеше

II БҮЛЕК. БАШКОРТ ТЕЛЕНДӘ АҒАС АТАМАЛАРЫ ҺӘМ УЛАРҘЫ КЛАССИФИКАЦИЯЛАУ….….

2.1. Ағас атамаларына килеп сығышы буйынса характеристика

2.2. Ағас атамаларының лексик-семантик классификацияһы.….

2.3. Ағас атамаларын һүҙьяһалыш күҙлегенән тикшереү…

III БҮЛЕК. МӘКТӘПТӘ АҒАС АТАМАЛАРЫН ӨЙРӘНЕҮ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ….….

3.1. Башҡорт теле дәрестәрендә ағас атамаларын экологик тәрбиә сараһы булараҡ ҡулланыу…

Введение

Билдәле телсе Ж.Ғ. Кейекбаев әйтеүенсә «башҡорт телендә серле, аңлашылмаған һүҙҙәр бик күп». Топонимдарҙы алһаҡ та, этнонимдарҙы ҡараһаҡ та, ысынбарлыҡтағы, тирә-йүндәге башҡа төрлө объект, күренештәр атамаларының килеп сығышына күҙ һалһаҡ та, бик ҡыҙыҡлы асыштарға тап булырға мөмкин. Шул уҡ хәл ағас, үҫемлек терминдарына ла хас.

Башҡортостанда үҫемлектәр донъяһы бай. Ул Башҡортостандың дала һәм урман зоналарының ҡушылған ерендә урынлашыуы менән аңлатыла. Тигеҙлектәрҙә үҫемлектәр дала, урман-дала һәм урман зоналарында үҫә. Республикала үҫемлектәрҙең географик киңлек зоналарында таралыуы вертикаль бүлкәтлелек күренеше менән тағы ла ҡатмарлаша. Бының төп сәбәбе республика территорияһында тау системаһы – Урал тауҙарының булыуы менән бәйле. Башҡортостандың Европа менән Азияның ҡушылған ерендә урынлашыуы уның территорияһында Европаға ғына хас булған үҫемлек төркөмдәрен: йүкә-имән урмандарын һәм шул урмандарҙа үҫкән киң япраҡлы төрҙәрен (тайтояҡ, еҫле һырмауыҡ, ҡарға күҙе һ.б.) һәм Себерҙә киң таралған үҫемлектәрҙе: ҡолонғойроҡтар, ҡауырһынлы ҡыҫҡа аяҡ һәм төрлө башҡа үлән үҫкән ҡарағас урмандарын берләштерә. Кешеләрҙең тәбиғәткә күп йылдар дауам иткән һәм һуңғы йылдарҙа ныҡ көсәйгән йоғонтоһо арҡаһында үҫемлектәрҙең икенсе төрлө үҫемлектәргә алмашыныуы күҙәтелә. Башҡортостанда тигеҙлекле ерҙәрҙең 60 %-ҡа тиклеме һөрөлгән, тәбиғи үҫемлектәр культуралы һәм сүп үләндәре менән алмашынған. Ҙур майҙандарҙа кешеләрҙең хужалыҡ эшмәкәрлегенә бәйле булған рудераль үҫемлектәр төркөмө таралған. Улар сүплектәрҙә, ҡала һәм ауылдарҙа, сәнәғәт предприятиелары һәм тау-байыҡтырыу предприятиелары эргәһендәге ташландыҡ тау тоҡомдары өйөмдәрендә һ.б. ерҙәрҙә ҙур майҙандарҙы биләй. Үҫемлектәрҙең күп төрлөлөгөн республика территорияһы өсөн махсус эшләнгән экология-флористика классификацияһы (Браун-Бланке системаһы) айырыуса тулы сағылдыра. Был система буйынса, республикала үҫемлектәрҙең 36 класы, 300-ҙән ашыу ассоциацияһы теркәлгән һәм был эш әле лә дауам ителә.

Башҡорт халҡы элек-электән тирә-яҡҡа, тәбиғәткә бик һаҡсыл ҡарашта булған, ҡыуаҡлыҡҡа, ағасҡа атаманы ла буштан сығып бирмәгән, һүҙҙәрҙең мәғәнәһенән сығып эш иткән. Шуға күрә лә сығарылыш квалификация эшенең темаһын «Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлегендә ағас атмалары һәм уларҙы экологик тәрбиә сараһы булараҡ дәрестә ҡулланыу» тип билдәләнек һәм башҡорт телендә ағас терминдарын һүҙъяһалыш күҙлегенән һәм лексик-семантик аспекттан сығып анализлауҙы маҡсат итеп ҡуйҙыҡ. Ошо маҡсаттан сығып түбәндәге бурыстарҙы билдәләнек:

1. Алынған проблема буйынса ғилми, махсус әҙәбиәтте

анализлау һәм системаға һалыу;

2. Башҡорт телендәге ағас атамаларына байҡау яһау һәм

уларҙы лексик-семантик аспекттан классификациялау;

3. Башҡорт телендәге ағас атамаларын һүҙъяһалыш

күҙлегенән анализлау;

4. Ағас терминдарының башҡа халыҡтар телендәге аңлатҡан

мәғәнәһен асыҡлау.

Тикшереү объекты булып башҡорт теленең һүҙлек составындағы ағас атамалары торһа, предметы – башҡорт телендәге ағас терминдарының классификацияһы.

Тикшеренеүҙең методологик һәм теоретик нигеҙе. Ғилми эштә беҙ К.Ғ. Ишбаевтың, Г.Р. Абдуллиндың, З.К. Ишкильдинаның «Башҡорт теленең морфемикаһы, һүҙъяһалышы һәм морфологияһы», И.Х. Ишбердиндың «Хәҙерге башҡорт теле» хеҙмәттәренә һәм башҡорт теленең аңлатмалы, этимологик һүҙлектәренә таянып эш иттек.

Сығарылыш квалификация эшенең темаһы буйынса махсус әҙәбиәт анализланды һәм системалаштырылды, «Хәҙерге башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге», «Этимологик һүҙлек», «Русса-башҡортса һүҙлек»тәрҙә булған ағас терминдары айырып алынды һәм классификацияланды.

Тикшеренеүҙә ҡулланылған методтар һәм алымдар.

Диплом эшен яҙыу процесында дөйөм фәнни методтар (анализ, синтез, һығымта, сағыштырыу) төп метод булып хеҙмәт итте. Фактик материал һайлап алыу һәм күҙәтеү методы нигеҙендә классификацияланды һәм анализланды, миҫалдар менән нығытылды.

Тикшеренеү эшенең теоретик һәм практик әһәмиәте.

Тикшеренеү һөҙөмтәләрен мәктәп һәм юғары уҡыу йорттарында башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә ҡулланырға мөмкин. Шулай уҡ, эш һөҙөмтәлерен урта махсус һәм юғары белем биреү йорттарының башҡорт теле бүлектәрендә, спецкурстарҙа, студенттар - курс, сығарылыш квалификация эштәрен яҙғанда ҡуллана алалар.

Сығарылыш квалификация эшенең структураһы.

Эш инештән, өс бүлектән, һығымтанан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән һәм ҡушымтанан тора.

Выдержка из текста работы

I БҮЛЕК. АҒАС АТАМАЛАРЫН ӨЙРӘНЕҮ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ

Башҡортостандың урмандары башлыса көҙөн япраҡтарын ҡойоусы киң япраҡлы үҫемлектәр төркөмөнән тора. Улар араһында имән, йүкә, йыла, уҫаҡ өҫтөнлөк итә. Ағас араларындағы төп үлән үҫемлектәргә еҫле балтырған, төньяҡ райондарҙа – төрғай борсағы, еҫле һармауыҡ, тайтояҡ, турғай йондоҙҡайы, ә көньяҡтараҡ урынлашҡан райондарҙа – торна сырмалсығы, ҡыуаҡ сейәһе, ҡолонғойроҡ, ноғот борсағы һ.б. ҡушыла. Киң япраҡлы урмандарҙағы йәш ағастар араһында сәтләүек, зелпе ҡыуаҡтары, миләш үҫә. Ылыҫлы урмандарҙың майҙаны киң япраҡлы урмандарҙан ҡайтышыраҡ һәм тигеҙлектәрҙә улар Башҡортостандың Урал алдының төньяғында осрай, шыршы һәм аҡ шыршынан тора. Ылыҫлы урмандарҙың төп өлөшө таулы райондарҙы биләй. Тауҙарҙың түбәнге өлөшөндә урмандарҙан ҡарағайҙан, ә өҫтәрәк шыршынан тора. Шыршы төптәрендә иһә ҡыҙыл һәм ҡара көртмәленән һ.б. ҡуйы тайга үҫемлектәренән торған йәшеллек япмаһы йәйелеп киткән. Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының үҙәк районында (Ҡыраҡа тау теҙмәһе, Йылайыр яйлаһы) һәм уның көнсығыш тау алдарында (Ҡырҡтытау, Ирәндек) бәләкәйерәк майҙандарҙа ҡарағас урмандары һаҡланып ҡалған. Ҡарағай урмандарының күп өлөшө ҡырҡылып бөткән һәм уларҙың урынын һөйәлле аҡ ҡайын урмандары баҫып алған. Туғай урмандары тирәк, тал һәм йүкә ағастарынан тора, һаҙлы яр буйҙарында башлыса ҡара ерек үҫә. Тирәклектәр һәм таллыҡтар кешеләр тарафынан тулыһынса йәиһә өлөшләтә юҡ ителгәндәр һәм сабынлыҡ, көтөүлек ерҙәренә әйләндерелгәндәр.

Башҡортостандың ағастар, ҡыуаҡлыҡтар үҫемлектәре донъяһы бай. Башҡортостандың Европа менән Азия ҡушылған ерҙә урынлашыуы уның территорияһында йүкә-имән урмандары кеүек Европаға ғына хас булған үҫемлек төркөмдәрен һәм төрлө үләндәр үҫкән ҡарағас урмандары кеүек Себер вариантын берләштерә, бөтә булған ағастарҙы бер системаға һалып ҡарау эште күпкә еңеләйтә һәм был бик мөһим. Шуға күрә биологик систематика тигән төшөнсә барлыҡҡа килде.

Биологик систематика – бөтә тереклекте классификациялаусы фәнни дисциплина, тере организмдарҙы классификациялау уның төп мәсьәләһе булып тора. Классификация һүҙе бында, барлыҡ организмдарҙы һәм күптән үлеп бөткән төр организмдарын тасуирлау һәм системала урынлаштырыу мәғәнәһендә ҡулланыла.

Систематиканың дөйөмләштереүсе эше – ғәҙәти системаны яһау булып тора. Бер яҡтан ошо система тәбиғи күренештәр нигеҙендә ята һәм икенсе яҡтан, фәнни тикшеренеүҙәрҙең бер этабы булып тора тигән фараздар бар.

Систематиканың төп маҡсаттары:

– Терминдарға исем биреү (шул иҫәптән тасуирлау);

– Диагностикалау – аныҡлау, йәғни системала урын табыу;

– Экстраполяция, йәғни теге йәки был бүлеккә инеүенә таянып,

объекттарҙың үҙенсәлекле сифаттарын алдан әйтеү.

Үҫемлектәрҙең хәҙерге замандағы классификацияһы иерархик принципҡа ҡоролған. Иерархияның (рангтың), төрлө дәрәжәнең үҙ исеме бар (юғарыларҙан түбәнгә): Батшалыҡ, Тип йәки Бүлек, Класс, Отряд, Ғаилә, Ырыу һәм Төр. Төрҙәр айырым бүлектәрҙән тора.

Был система төҙөү принципты швед натуралисы Карл Линней исеме менән «Линней иерархияһы» тип атайҙар. Уның эштәре нигеҙендә хәҙерге заман традицион фәнни систематика төҙөлгән.

Сығарылыш квалификация эшендә беҙ иерархик классификацияға нигеҙләнеп эш иттек һәм ошонан сығып «Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге»нән 118 фактик материал йыйҙыҡ һәм анализланыҡ.

1.1. Ағас атамаларының өйрәнелеү тарихы

Башҡорттарҙа ла ағастарға, ҡыуаҡтарға ҡарата элек-электән үҙенсәлекле ҡараш йәшәп килгән. Теология белгесе Әхмәт Шаһин әйтеүенсә, үҫемлек Аллаға зикер һәм тәсбих әйтеп ултыра. Шуның өсөн уға ла хөрмәт менән ҡарарға кәрәк. Мөхәммәт пәйғәмбәр: «Үҫтергән ағастың емешенән, йәшелсәгеҙҙән хайуан йә ҡош файҙаланған осраҡта ла ғәмәл дәфтәренә саҙаҡа сауабы итеп яҙылыр», – тип әйтә торған булған. Шулай бер саҡ рәсулуллаһ зыярат янынан уҙғанда мәйеттең ҡәберендә ғазап сигеүен һиҙеп ҡала ла, өҫтөнә хөрмә ағасы ултырта. Янындағыларға: «Был үҫенте мәрхүмдең ғазабын кәметер. Сөнки ул Аллаға гүр эйәһе өсөн доға ҡылып, зикер үә тәсбих итер», – ти.

Яхыя Хаккиев һөйләй:

– Эй, Раббым, бәндәнең йәнен ҡасан алыу дөрөҫ булыр икән? – тип һораны ти Ғазраил.

– Инсандарҙың ризығын ҡарап тороусы фәрештә: «Был Фәлән улы Фәләндең ризығы бөттө», – тип хәбәр биргәс, алырһың, тиеп белдерҙе ти Аллаһы тәғәлә.

Ожмахта мәғрүр ағас үҫеп ултырыр, ти. Унда ер йөҙөндәге әҙәмиҙәр һанынса япраҡ барҙыр. Кешенең вафатына ҡырҡ көн ҡала шул ағастан уның исеме яҙылған япраҡ өҙөлөп төшөр. Әммә ул бәндә быны һис белмәҫ һәм киләсәген уйлап, хыялға сумып, йәшәй бирер. Ләкин икенсе берәүҙең күңеленә тәҡдире еткән әҙәмдең хәбәре ирешер, ҡырҡ көн элгәре йә төшөндә, йә өнөндә хәбәр алыр, һиҙенер, ти Китап.

Әйткәндәй, эвенктар ҡырҡыр алдынан ағастан рөхсәт һорай икән. Абхаздар емеш бирмәгән ағас олонона балта менән һуғып, уны киҫеп ташлау менән янай. Икенсе йылына емеш мул була, тиҙәр.

Ә урманда ағас нисек үҫкәненә иғтибар иткәнегеҙ бармы? Әгәр бер ағас икенсеһенә яҡын үҫһә, ботаҡтар икенсе яҡҡараҡ эйелә. Йәғни, ул янындағы «иптәшенә» яҡтылыҡ төшһөн, иркенерәк булһын өсөн юл ҡуя. Йәшен ваҡытында яңғыҙ ағас үҫкән ергә ултырырға ярамай – йәшен ата, тиҙәр.

Калифорния университетының антропология докторы Карлос Кастанедаға Мексика кешеһе Дон Хуан былай ти: «Ағасты, ҡыуаҡлыҡты өҙөр өсөн, йәғни үлтерер алдынан, уны ерҙән һорарға кәрәк. Юҡһа уларҙың ҡарғышы ауырыу, бәхетһеҙлеккә юлыҡтырыр».

Шулай уҡ, башҡорт халҡында өй янында ағас үҫтереү тыйыла. Ҡайын һәм башҡа ағастар ултыртыу ҡайғы алып килә тиҙәр.

Ағас — үҙағаслы олондан һәм япраҡлы сатырҙан торған типик формалағы ағаслы үҫемлек.

Ағастар менән бәйле булған рекордтар

• Редвуд милли паркында урынлашҡан секвоя төрөнә ҡараған ағастар иң бейек буйға етә, ул ағастарҙың оҙонлоғо 115,55 м етә

• Донъялағы иң йыуан ағас баобаб, диаметры 15.9 м.

• Раҫлауҙарға ҡарағанда, ер шарындағы иң карт ағас – Швецияның көнбайышында тауҙар араһында, бәлки боҙ периодынын үҫеүсе гигант шыршы. Уға 9550 йыл тирәһе.

Ағас көнкүрештә һәм мәҙәниәттә

Киң таралыу һәм эшкәртеү еңеллеге арҡаһында, донъялағы культураларҙың күбеһендә көнкүреш тауарҙары (мебель, һауыт-һаба һ.б.) сифатында һәм шулай уҡ йортто йыһазландырыу предметтары сифатында ҡулланыла. Ағастан йорттар төҙәләр.

Ағас, таш кеүек, төшөрөлгән һүрәттәрҙе һаҡлап ҡалыусы тәбиғи материал булып тора, быныһы иһә, ғалимдар раҫлауынса, күп телдәр араһында яҙыуҙың үҫешенә булышлыҡ иткән. Яныу һәләте — утты үҙләштереүҙә, быныһы иһә кешенең таралыу ареалын кинәт төньяҡҡа ҡарата киңәйеүенә, һәм яңы торлаҡ төрҙәрен үҙләштереүҙә булышлыҡ иткән: мәмерйәләр, өйҙәр, иглу һ.б. Янып бөткәндән һуң ҡалган күмер иң тәүге ҡаяла төшөрөлгән рәсемдәрҙә ҡулланылған. Уҙағастың һыуға ҡарағанда кәм тығыҙлағы судно гиҙеүсәнлек уҫеүенә булышлыҡ иткән: һалдарҙан башлап һәм каравеллалар менән тамамлап – күп йылдар буйына суднолар ағастарҙан яһалғандар. Ҡайһы бер ағастарҙың сәскә атыу үҙенсәлектәре доньялағы күп халыҡтар мәҙәниәтендә уртаҡ исем булғандар, шулай, Японияла сакура сәскәһе күп шағирҙар менән далыҡланған һәм йыш медитация һәм ял итеүҙә ҡуланыла. Көнсығышта персик образы киң таралған, Рәсәйҙә алма сәскәһе маҡтап йырланған. Музыкаль ҡоралдар кеүеҡ үк, (уларҙың күбеһе билдәле ағас сорттарынан эшләнә) емеш-еләк бөтә байрамдарҙың һис шикһеҙ атрубуты булып тора.

Ағас диндә

Боронғо замандарҙан алып ағас тереклекте символлаштыра һәм тәүтормош диндәрендә табыныу объекты булып торған. Мәҫәлән, боронғо гректар һәр бер ағас менән нимфа бәйле булған тип уйлағандар.

Заключение

3.1. Башҡорт теле дәрестәрендә ағас атамаларын экологик тәрбиә сараһы булараҡ ҡулланыу

Башҡорт теленең лексикаһы – тел ғилеменең айырым бер өлкәһе тип ҡаралһа ла, ул телдең башҡа тармаҡтары өсөн төп берәмек, һүҙҙәр телдә бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булалар. Шунлыҡтан телдең төп берәмеге, төп нигеҙе һәм сығанағы булып һүҙ һанала. Тел кимәлдәренең ниндәй генә ҡанундарын, үҙгәреш һәм үҫеш процесын алып ҡараһаҡ та, беҙ иң элек телдең нигеҙ ташы – һүҙ менән эш итәбеҙ, һүҙ үҙ сиратында телмәр өндәренән төҙөлә. Өндәр комплексы телдең фонетик ҡанундарына ярашлы рәүештә, билдәле бер тәртиптә килеп, һүҙҙәрҙе яһай. Барлыҡҡа килгән һүҙҙә ниндәй ҙә булһа мәғәнәүи йөкмәтке ятырға тейеш, һүҙҙең формаһы (фонетик ҡоролошо) менән уның йөкмәткеһе (аңлатҡан мәғәнәһе) араһында диалектик берҙәмлек ята. Һүҙҙең фонетик төҙөлөшөн, йәғни формаһын, аҙ ғына үҙгәртеү ҙә уның мәғәнәһен (йөкмәткеһен) үҙгәртеүгә килтерә. Мәҫәлән, һүҙҙең тәүге ижегендәге тартынҡы һәм һуҙынҡы өндәрен икенсе өндәр менән алмаштырыу, йәғни формаһын үҙгәреү, уның мәғәнә (йөкмәтке) үҙгәрешенә алып бара.

Башҡорт теленң лексикаһы интонация һәм баҫым системаһына ла нигеҙләнә, һүҙҙе ниндәй интонация менән әйтеүгә ҡарап уның мәғәнәһе үҙгәрә бара. Баҫымдың ҡайһы ижектәге һуҙынҡыға төшөүенә ҡарап та һүҙҙең мәғәнәһе алмашынырға мөмкин. Мәҫәлән, алма (-ғас) – алма.

Һүҙ, телдең төп берәмеге булараҡ, грамматикаға ла туранан-тура нигеҙләнә. Башҡорт теленең һүҙъяһалыш ҡанундары ярҙамында нигеҙ һүҙҙән яңынан-яңы һүҙҙәр яһалырға мөмкин.

Тирә-йүнде, реаль ысынбарлыҡты, донъяны танып-белеү фәҡәт һүҙ аша ғына мөмкин. Һүҙ – фекерләү, танып-белеү ҡоралы. Халыҡ: «Уйҙың күрке – тел, телдең күрке – һүҙ», – тип юҡҡа ғына әйтмәгән, һүҙгә дөйөмләштереү, атау, төшөнсә биреү, мәғәнәүи бөөнлөк, үҙаллылыҡ, грамматик һәм логик мөнәсәбәт хас. Шуның өсөн уҡытыусы балаларға иң еренсе сиратта һүҙҙең телдәге ролен, уның мәғәнәһен төшөндөрөргә тейеш, һүҙ реаль ысынбарлыҡтағы күренештәрҙе: ағастарҙы (ҡайын, имән, ҡарағас, шыршы һ.б.), уларҙың һанын (бер имән, ҡайынлыҡ һ.б.), төҫөн (йәшел шыршы, һарғылт имән һ.б.), сифатын (матур шыршы, ҡуйы имәнлек һ.б.), хәрәкәтен (алмағас ултырт, ҡарағат йый һ.б.) белдереп килә.

Башҡорт теле лексикаһының мәктәп курсын үткән саҡта балаларға һүҙ һәм төшөнсә тураһында ла аңлатып китеү кәрәк. «Төшөнсә» тигән терминды дәрестәрҙә бик йыш ишетергә тура килә, ләкин уның нимә аңлатыуын әйтергә уҡыусылар ҡыйынһыналар. Шуға күрә уларға һүҙ һәм төшөнсәнең оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын аңлатып, төшөндөрөп китеү урынлы булыр ине.

Реаль ысынбарлыҡтағы күренештәрҙе, предметтарҙы кеше һүҙ менән атап, исемләп йөрөтә. Шуға күрә һүҙҙең төп функцияһы тирә-йүндәге күренештәрҙе, предметтарҙы, хәл-ваҡиғаларҙы, төрлө билдәләрҙе атап, исемләп йөрөтөүгә ҡайтып ҡала. Һүҙҙең атама биреү роле бигерәк тә беҙ күрә алған, тотоп ҡарай торған предметтарҙа асыҡ сағыла. Мәҫәлән, ағас исемдәре: муйыл, имән, шыршы һ.б. Уларҙы беҙ күрәбеҙ, тотоп ҡарай алабыҙ.

Балаларға ағас исемдәрен дөйөмләштереү үҙенсәлеген төшөндөрөргә кәрәк. Дөйөмләштереүгә һәм абстрактлаштырыуға булған һәләт кеше фекерләүенең иң мөһим үҙенсәлектәренең береһе иҫәпләнә. Тормош тәжрибәһенән, күп тапҡыр күҙәтеүҙәренән сығып, кеше бер-береһенән бик аҙ айырылған бер төрлө әйберҙе, предметты, процесты һ.б. дөйөм бер һүҙ менән атап йөрөтә башлаған. Мәҫәлән, бейеклеге, йыуанлығы, төҫө, япраҡтары төрлөсә булған ағастарҙы – ағастар. Әгәр һәр бер конкрет предметты үҙенә айырым бер һүҙ менән атап йөрөтһәк, әллә күпме миллиондарса һүҙ кәрәк буласаҡ. Ул саҡта аралашыу шаҡтай ҡыйынлашыр ине һәм был мөмкин дә булмаясаҡ, сөнки бер кем дә ул тиклем күп һүҙҙе хәтерендә һаҡлай алмаҫ ине. Шуға күрә һүҙҙәрҙең төшөнсәгә эйә булыуы, төшөнсә белдереүе аралашыу сараһы булған телдең иң мөһим һәм әһәмиәтле үҙенсәлектәренән һанала.

Беренсе кластан уҡ уҡыусыларға предметты, эш-хәрәкәтте, билдәне белдергән һүҙҙәрҙе төркөмләй һәм дөйөмдән айыра белеү маҡсат итеп ҡуйыла. Тимәк, улар предметтарҙы төр һәм төрөкөм төшөнсәләренә айырырға өйрәнәләр. Төшөнсә һүҙҙән нимә менән айырыла? Был һорауға яуапты кластан класҡа күскән һайын мөмкин тиклем тулыраҡ, киңерәк һәм конкрет рәүештә тулыландыра барырға кәрәк.

Төшөнсә – фекерләү менән бәйләнгән логик категория. Ул, дөйөмләштереүҙең иң юғары формаһы булараҡ, реаль ысынбарлыҡтағы предметтарҙың йәки күренештәрҙең иң дөйөм һәм төп билдәләрен сағылдыра.

Төшөнсә – бер генә предметтың түгел, ә бер-береһенә оҡшаш бик күп предметтарҙың, күренештәрҙең билдәһен сағылдыра һәм ул реаль ысынбарлыҡты танып белеү процесында бер генә кеше тарафынан түгел, ә күмәк кешеләр һәм, аҙаҡ килеп, йәмғиәт тарафынан барлыҡҡа килгән логик категория. Мәҫәлән, емеш тигән төшөнсәне әйтһәк йәки ишетһәк, еләк, ҡарағат, сейә, муйыл һ.б. емештәрҙе күҙ алдына килтерәбеҙ: ағас – алмағас, йүкә ағасы һ.б. Емеш, ағас һүҙҙәре төркөм (дөйөм) төшөнсәһен сағылдыра. Үрҙә әйтеп киткәнебеҙсә, төшөнсә предметтарҙың һәм күренештәрҙең иң төп билдәләрен дә аңлата. Был инде, үҙ сиратында, төр төшөнсәһенә инә. Мәҫәлән, еләк тигән төшөнсәгә ҡайын еләге, ҡурай еләге, баҡса еләге ҡарай.

Шулай итеп, төшөнсә эсендә предметтар һәм күренештәр сағыла, һүҙ предметтар һәм күренештәрҙе атап (исемләп) та килә, төшөнсә лә бирә.

Башҡорт әҙәби теле башҡорт дөйөм халыҡ теленең артабанғы үҫеш баҫҡысы һанала. Халыҡтың йәнле һөйләштәре (диалекттары) бөтәһе бергә дөйөм халыҡ телен тәшкил иткәнгә күрә, башҡорт әҙәби теле йәнле башҡорт һөйләштәре менән тығыҙ бәйләнештә тора. Уларҙың араһында айырма шунда: башҡорт диалекттарының тарихи яҡтан барлыҡҡа килеүе өсөн тәбиғи үҫеш процесы характерлы. Икенсе төрлө әйткәндә, теге йәки был диалектта (һөйләштә) ниндәй һүҙҙәр, ниндәй формалар ҡулланыуҙы берәү ҙә ҡарар менән билдәләмәгән һәм законлаштырмаған. Конкрет бер һөйләштең лексикаһы һәм грамматик формалары тәбиғи үҫеш юлы менән барлыҡҡа килгән.

Башҡорт әҙәби теленең граматик нормалары, киреһенсә, дөйөм халыҡ теленә нигеҙләнеп һәм бөтә диалекттар өсөн дөйөм булған күренештәрҙе иҫәпкә алп, уларҙы фәнни яҡтан эшкәртеп, рәсми ҡарар менән билдәләгән. Әҙәби телде артабан үҫтереү һәм уның лексик, грамматик, шулай уҡ, орфографик нормаларын камиллаштырыу мәсьәләһе лә рәсми нигеҙгә ҡоролған.

Башҡорт халыҡ теленең, йәғни диалекттарҙың байлығы, әле тамам өйрәнелеп бөтмәгән. Шуға күрә, яҙма әҙәби телдең дөйөм лексик нормаһын шартлыса ғына билдәләргә мөмкин. Башҡорт диалекттарының лексикаһы ифрат бай. Был хәл, бер яҡтан, башҡорт халҡының этник составы ҡатмарлы булыуҙан килһә, икенсе яҡтан, башҡорттарҙың ижтимағи торошо, көнкүреше, һөнәре ,кәсебе, ғөрөф-ғәҙәте һәм йәшәгән территорияһы менән бәйләнгән. Билдәле булғанса, Башҡорт АССР-ы территорияһының яртыһы тиерлек (40 процент самаһы) тау-урман һанала. Урман эше менән кәсеп итеү башҡорттарҙа элек малсылыҡ менән бер рәттән төп кәсептәрҙән булған. Һунарсылыҡ, умартасылыҡ кәсебе лә тау-урманға бәйләнгән. Шуға күрә урман эшенә, һунарсылыҡҡа, умартасылыҡҡа бәйләнгән һүҙҙәр башҡорт телендә бик ныҡ үҫкән. Мәҫәлән, ҡайһы бер ағастарҙың икешәр, хатта өсәр исеме бар: имән һәм туйра (ваҡ имән); ҡарағай һәм бешә (йәш ҡарағай); ҡайын, сауыл һәм сауҡа (йәш ҡайын). Шуға күрә йәш имән үҫкән урманды туйралыҡ, йәш ҡарағай урманын – бешәлек, йәш ҡайынлыҡты – сауҡалыҡ тип йөрөтәләр. Төньяҡ һөйләштәрҙә туйра тип имән алмаһына әйтәләр. Ағасты бер төрлө, емешен икенсе төрлө һүҙ менән йөрөтөү бар: миләш – ағас, мышар – бешкән емеше, муйыл – ағас, элегерәк бешкән емешен шоморт тип йөрөткәндәр. Шуға күрә бик ныҡ ҡара төҫтө башҡортса шоморт ҡара тиҙәр, муйыл ҡара тип әйтмәйҙәр.

Бер-береһенә яҡын булған башҡорт һәм татар телдәренең лексикаһын сағыштырғанда ла беҙ байтаҡ айырма барлығын күрәбеҙ. Мәҫәлән, боронғо башҡорт телендә муйыл һүҙе фәҡәт уның ағасын ғына белдергән, ә шоморт тип уның емешенә әйтер булғандар, һәм шуға күрә башҡортса шоморт ҡара тигән һүҙ тороп ҡалған. Хәҙер инде башҡорттар ағасын да, емешен дә муйыл тиҙәр, ә татарҙар – шоморт тип йөрөтәләр. Миләш һүҙе фин-уғыр телдәре менән (мәҫәлән, удмурт теле менән) уртаҡ. Ләкин, тау-урман башҡорт һөйләштәрендә емешенә – мышар, ағасына миләш тиҙәр.

Башҡорт теленең лексик составындағы бик күп һүҙҙәр татар әҙәби телендә юҡ һәм киреһенсә. Йәки ул һүҙҙәр төрлө сығанаҡҡа барып тоташа һәм төрлөсә яһалған. Быны түбәндәге һүҙҙәрҙән асыҡ күрергә мөмкин:

Башҡортса

Саған

Муйыл

Ҡарағай

Ҡарағат

Әлморон (гөлйемеш)

Татарса

Өрәңге

Шоморт

Нарат

Ҡарлыған

Гөләшмеш

Теге йәки был фән өлкәһендәге терминдарҙа башҡорт һәм татар телдәренең лексикаһында айырмалыҡ тағы ла күберәк осрай.

Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһында Себер татарҙарының теле менән уртаҡ һүҙҙәр бик күп. Үҙенең лексик составы яғынан Себер татар теле, татар әҙәби теленә ҡарағанда, башҡорт әҙәби теленә һәм һөйләштәренә яҡыныраҡ тора. Көнсығыш башҡорт һөйләштәре, мәҫәлән, Ҡурған һәм Силәбе өлкәһе башҡорт һөйләштәре менән, себер татарҙары телендә лексик яҡтан дөйөмлөк тағы ла ҙурыраҡ.

Башҡорт һәм себер татар теле өсөн дөйөм булған лексикаға миҫалдар (башҡортса дөрөҫ яҙылышы менән): әлморон, ҡарағат, ҡарағай һ.б. Себер татар телендә был һүҙҙәрҙең күбеһе фонетик яҡтан башҡасараҡ яңғырай: алборын һ.б.

Башҡорт теленең лексик составына тик әҙәби (яҙма) телдә ҡулланылған һүҙҙәр түгел, бәлки уның бөтә һөйләштәрендә ҡулланылған һүҙҙәр ҙә инә. Юғарыла әйтелгәнсә, диалекттар йәки һөйләштәр ҙә дөйөм халыҡ теленең составына ҡарай. Дөйөм башҡорт халыҡ теленең лексикаһы үҙ сиратында башҡорт теленең һүҙлек составын байытыу өсөн төп сығанаҡ һанала. Шуға күрә, башҡорт теленең һүҙлек составында диалект лексикаһын билдәләүҙә һаҡлыҡ талап ителә, сөнки диалект һүҙе тип һаналған һүҙ ваҡытлы матбуғат, матур әҙәбиәт, фәнни-популяр әҫәрҙәр теле аша бик тиҙ әҙәби телдең һүҙлек составына кереп китергә мөмкин.

Башҡорт телендә диалект лексикаһын билдәләгәндә түбәндәге принципты нигеҙ итеп алырға кәрәк: әҙәби телдә ҡулланылған һәм әҙәби тел өсөн лексик норма итеп ҡабул ителгән һүҙҙәргә теге йәки был һөйләштә абсолют синоним булып йөрөгән һүҙҙәр генә диалект лексикаһы йәки диалект һүҙҙәре тип ҡаралырға тейеш.Башҡорт һөйләштәрендә ҡәрҙәшлек терминдары бик күп булыуы һәм уның төрлө һөйләштәрҙә төрлөсә ҡулланылыуын, ғөмүмән, башҡорт йәмғиәтендә боронғо ырыу ҡоролошоноң оҙаҡ һаҡланыуы менән төшөндөрөргә мөмкин.

Әҙәби телдә норма итеп алынған берәмектәр:

әлморон

муйыл

ҡарағай

ҡарағат

ҡурай еләге

Төрлө һөйләштәрҙә ҡулланылған диалект лексикаһы:

гөлйемеш

шоморт

нарат

ҡарлыған

әберсә, ағас еләге, торма

Урман кәсебенә бәйләнгән һүҙҙәр, татар теле менән сағыштырғанда, башҡорт телендә һәм уның һөйләштәрендә күберәк үҫкән.

Беҙҙе уратып алған реаль ысынбарлыҡтағы предметтарҙы, күренештәрҙе, эш-хәрәкәтте, төрлө пройестарҙы тел саралары менән һәр кемгә аңлайышлы итеп сағылдырыу, атау, исемләү, улар тураһында ниндәйҙер төшөнсә биреү аша һүҙҙең мәғәнәһе асыла.

Ағас атамаларының бер генә мәғәнәһе булырға мөмкин. Ул бер генә предметты белдерә. Мәҫәлән, ҡарағат – һыу буйында, баҡсала үҫә торған емешле ҡыуаҡ; ҡарағас – көҙөн ҡойола торған йомшаҡ ылыҫлы ҡаты ағас; сейә – роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған ваҡ ҡына оҙонса шыма япраҡлы, ҡыҙыл емешле ағас йәки ҡыуаҡ һ.б. Бындай лексик төшөнсәләр бер мәғәнәле һүҙҙәр иҫәбенә инәләр.

Һүҙҙең төп мәғәнәһе киңәйергә мөмкин һәм ул бер нисә мәғәнәгә эйә була башлай. Шул нигеҙҙә күп мәғәнәле һүҙҙәр барлыҡҡа килә. Күп мәғәнәле һүҙҙәрҙең мәғәнәләре фәҡәт контекста, йәғни һүҙбәйләнеш һәм һөйләм эсендә асыла. Мәҫәлән, алма – ағас атамаһы, алма – ҡылым (не бери); гөлйемеш – ағас атамаһы, Гөлйемеш – кеше исеме һ.б.

Күп мәғәнәле һүҙҙәргә омонимдар бик яҡын тора. Шуға күрә күп осраҡта уҡыусылар теге йәки был ағас атамаһын күп мәғәнәле һүҙҙәргә ҡайтарып ҡалдырырғамы, йә булмаһа омонимдар составына индерергәме, тип ҡыйын хәлдә ҡалалар. Бындай күренеште хатта уҡытыусылар араһында ла күҙәтергә мөмкин. Сәбәбе шунда: омонимдар төрлө сығанаҡтарҙа төрлөсә аңлатыла. Омонимдарға грамматик характеристика биргән саҡта: 1) әйтелештәре һәм яҙылыштары бер төрлө; 2) төрлө мәғәнә аңлата; 3) килеп сығыштары яғынан төрлө тамыр һүҙҙән яһала; 4) бер үк һүҙ төркөмөнә ҡарай; 5) үҙ аллы һүҙҙәр иҫәбенә инә тип әйтергә кәрәк. Мәҫәлән, йүкә – ағас, йүкә сөй (шына) ҡағыу – ниҙер эшләтер өсөн юрамал маҡтау.

Мәктәптә баланың һәр һүҙҙе, һәр төшөнсәне, һәр лексик күренеште хәтерендә ҡалдырыу, күңелендә тотоу зирәклеген үҫтереү алғы планға ҡуйыла. Бының өсөн уҡытыусы тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә һәр һүҙҙең, һәр төшөнсәнең мәғәнәүи нескәлектәренә, күркәмлегенә, тасуирилығына, тәьҫирлегенә уҡыусыларҙың иғтибарын йүнәлтергә бурыслы.

Билдәле булыуынса, һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен аңлатыу алымдарына түбәндәгеләр инә:

- синонимдарын әйттереү, яҙҙырыу;

- антонимдарын әйттереү, яҙҙырыу;

- һүрәтләү юлы менән аңлатыу;

- предметты белдергән һүҙҙең, төшөнсәнең йәки предметтың үҙен күрһәтеү;

- этимологияһын, йәғни һүҙҙең барлыҡҡа килеү тарихын, төшөндөрөү;

- әҙәбиәт дәрестәрендә һүҙлек өҫтөндә эш;

- лексик күнегеүҙәр үткәреү;

- әҙәби телдәге ерле һөйләштәге варианттары менән сағыштырыу һ.б. [Аҙнағолов, 1991: 16].

Быларҙан тыш, әҙәби телдең лексик нормаларын өйрәтеүҙә тәржемә алымын киң ҡулланырға була. Уҡыусылар өсөн таныш булмаған әҙәби телдәге лексик берәмектәрҙе һөйләшсәгә тәржемә итеү балаларҙа һүҙҙе һиҙемләү тойғоһон, уның мәғәнәһенә иғтибарын, ҡыҙыҡһыныуын үҫтерә. Мәҫәлән, әй һөйләшендә аралашыусы уҡыусыларға йөн ойоҡ тигән һүҙгә ҡарағанда, бәшәй һүҙе аңлайышлыраҡ, көнсығыш диалектта аралашыусыларға бүрек тигәнгә ҡарағанда, тупый ,кәпәс һүҙе яҡыныраҡ.

Мәктәп программаһы тел күренештәрен семантик нигеҙҙә өйрәнеүҙе талап итә. Бының өсөн һүҙ төркөмдәрен, үҙгәреүсе һәм яһаусы ялғауҙарҙы үткән саҡта теге йәки был һүҙҙең дөйөм мәғәнәһенә иғтибарҙы йүнәлтеү маҡсатҡа ярашлы. Шулай уҡ, лексик анализһыҙ һөйләмдең коммуникатив функцияһын, баш һәм эйәрсән киҫәктәренең мәғәнәүи нескәлектәрен һәм, ғөмүмән, нимә тураһында хәбәр итеүен аңлауы ҡыйын буласаҡ. Башҡорт теленең грамматикаһын лексик нигеҙҙә өйрәнеү һүҙҙәрҙең мәғәнә байлығын, үҙгәртеүсе һәм яһаусы ялғауҙарҙың, һүҙбәйләнештәрҙең, һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәренең мәғәнә биҙәктәрен бөтә тулылығы менән асырға ярҙам итә.

Һүҙлек эштәре ваҡытында, программа талаптарына ярашлы рәүештә, уҡыусы билдәле күләмдә яңы лексик берәмектәрҙе үҙләштерергә лә тейеш була. Балаға һүҙҙең мәғәнәһен генә төшөндөрөү менән сикләнеп ҡалырға ярамай, әлбиттә. Киреһенсә ,теге йәки был лексик берәмекте бөтә мәғәнәүи биҙәктәре менән телмәрҙә ҡуллана алыу күнекмәләрен формалаштырыу мөһим. Уҡыусылар үҙҙәренең һүҙлек дәфтәренә яңынан-яңы лексик берәмектәрҙе теркәп барырға, уларҙы ҡулланып һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр уйларға һәм күнегеүҙәр эшләргә тейеш.

Диалект шарттарында әҙәби телдең лексик нормаларына өйрәтеү эше әҙәбиәт дәрестәрендә лә даими алып барыла. Әҙәбиәт дәрестәрендә тасуири уҡытыу, уҡылған текстың йөкмәткеһен тасуири һөйләтеү, шиғырҙарҙан өҙөктәр ятлатыу, мәҡәлдәр әйттереү, йомаҡтар ҡойҙортоу, балаларҙың үҙҙәре белгән әкиәттәрен һөйләтеү кеүек алымдарҙы ла ситләп үтергә ярамай. Теге йәки был уҡыусы яуап биргәндә, таҡта янында эшләгәндә башҡалар ҙа ылыҡтырылырға тейеш. Яуап биреүсе иптәшенең диалект хаталарын табыу уларға һүҙҙәрҙең әйтелешен һәм яҙылышын үҙләштерергә, күнекмәләрен нығытырға, ишетеү һәм күреү хәтерен, һәләтен үҫтерергә ярҙам итәсәк. Балаларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү өсөн айырым сюжетҡа ҡоролған картиналар ҡулланырға мөмкин. Сюжетлы картиналар ҡулланыу балаларҙың аҡыл эшмәкәрлеген активлаштыра, күҙәтеүсәнлеген системаға һала, күреү һәм күргәнде тасуирлай алыу һәләтен үҫтерә. Картинаны уҡыуҙы коллектив әңгәмә рәүешендә ойошторорға кәрәк. Был саҡта картинаның йөкмәткеһе тулыраҡ асыла. Һуңынан инде бәләкәй хикәйә төҙөү, терәк һүҙҙәр ҡулланып иншалар яҙыу эштәрен үтәтергә мөмкин.

Диалект хаталарҙы бөтөрөү, улар урынына әҙәби тел өлгөләрен уҡыусыларҙың телмәрендә дөрөҫ ҡулланыу күнекмәләрен нығытыу маҡсатында стилистик диктанттар үткәрергә кәрәк.

Лексиканың төп берәмеге булған һүҙ өн-хәреф йыйылмаһынан тора. Шулай уҡ һүҙ составы морфологик өлөштәрҙән, берәмектәрҙән барлыҡҡа килә. Тимәк, диалект хаталарына ҡаршы көрәш комплекслы алып барылырға тейеш. Һәр дәрестә диалект хаталары китергә мөмкин булған өн-хәрефкә, һәр формаға, һәр һүҙгә иғтибарҙы бермә-бер арттырырға кәрәк.